„Kraßne Modlerske knihi“
Serbja maja hišće časćišo na swojich knižnych polcach stare nabožne knihi stejo. Z rěčneho wida su wosebje starožitnosće z časa do lěta 1840 zajimawe. Jedna tajka knižka, zwjazowaca dweju mužow, kotrajž staj nam z hinašich přičin znataj, je: „Neb. Kn. M. Krystijana Wajsy kraßne Modlerske knihi, sa jeno evangeliskeho kscheszijana ...“. Awtor němskeje předłohi Christian Weise (1642–1708) je dźensa hišće znaty w zwisku ze skutkowanjom jako rektor Žitawskeho gymnazija, hdźež załoži dramatiske dźiwadłowe předstajenja šulerjow a spisa za to mnoholičbne teksty. Běše studowany magister teologije. Jako nawoda tamnišeje radneje biblioteki (dźensniša Christiana Weisowa biblioteka) je ju jara rozšěrił.
Bój Nowowješćanow z mocu wody
Skónčnje woda zaso ćeče, sej mnozy wobydlerjo Noweje Wjeski prajachu, jako po wjace hač jednym lěće zaso prěnja čerstwa, čista woda po rěčnišću pluskotaše. Přeco hišće wjesna rěčka doskónčnje přetworjena njeje. Wšelke dźěle brjoha maja so hišće skrućić a kanal přepruwować, zo by móc, kotruž woda w sebi chowa a wjesne domy wohroža, na dlěši čas zapopadnjena była. Při rešeršach wokoło přetwara našeje rěčki storčich pak na njewočakowane stawizny našeje wsy. Wšako je lědma jedne sydlišćo z lěpšinami a njelěpšinami přirodneje mocy wody wušo zwjazane hač Nowa Wjeska.
Z rozpadankow wjes rjeńša natwarjena
Serbscy młodźinscy brigadnicy we wójnje zničeny Koslow znowa natwarić pomhali
Serbska wjes Koslow, ležaca juhozapadnje Rakec, bu 1374 jako „Kosslow“ prěni raz naspomnjena. 1473 rěkachu jej „zcur Kasselau“ a 1866 pisachu ju serbsce Koslow. Mjeno je wotwodźene wot kozoła, štož běše potajkim sydlišćo z wjele kozołami. Koslow běše stajnje ratarska wjes ze serbsko-katolskimi ludźimi, přisłušacymi Ralbičanskej wosadźe. Lěta 1884 bě mjez 97 wobydlerjemi jenož jedyn Němc. W lěće 1936 bu Koslow do Dobrošic zagmejnowany, 1974 do Njeswačidła.
Druha swětowa wójna je tež Koslow hrózbnje trjechiła. Spočatk lěta 1945 wróćichu so zahubne wojowanja k swojemu wuchadźišću, do Němskeje. 16. apryla 1945 zahaji tak mjenowanu Berlinsku operaciju nad Łužiskej Nysu 1. ukrainska fronta pod komandom maršala Iwana S. Konjewa. Hłowny směr nadběha 1. ukrainskeje fronty běštej Berlin a Podstupim. Wona měješe dale srjedźnu a Delnju Łužicu wuswobodźić. Jeje pódlanski lěwy směr bě Hornja Łužica, na kotrejež teritoriju wojowachu sowjetska 5. gardowa armeja a 52. armeja kaž tež 2. pólska armeja.
Serbja, kotřiž běchu po wójnje Domowinu wozrodźili
W druhej połojcy apryla/spočatk meje 1945 bu Hornja Łužica wot Čerwjeneje armeje a 2. pólskeje armeje wuswobodźena. Někotři serbscy prócowarjo zetkachu so 24. apryla 1945 w Chrósćicach pola Natušec, zo bychu wo znowazałoženju 18. měrca 1937 zakazaneje Domowiny wuradźowali.
Hłowni iniciatorojo zetkanja běchu z Drježdźanskeho jastwa 13. februara wućeknjenaj dr. Jan Cyž a Jan Meškank kaž tež Chróšćan Franc Natuš. Pola njeho, bywšeho župana župy „Michał Hórnik“, zetka so dr. Jan Cyž 24. apryla prěni raz z někotrymi něhdyšimi aktiwnymi Domowinjanami, kotřiž wutworichu wuběrk za wozrodźenje Domowiny.
10. meje 1945, dwaj dnjej po kapitulaciji fašistiskeje Němskeje, zeńdźechu so serbscy prócowarjo pola Čunkec w Chrósćicach, zo bychu narodnu organizaciju wozrodźili. Nimo dr. Cyža, jeho syna Jana a Jana Meškanka bě tam pjatnaće dalšich Serbow z Hórkow, Worklec, Njebjelčic a Chrósćic, mjez nimi Franc Natuš, kantor Jan Lipič, časnikar Jurij Mencel a inženjer dr. Jurij Ješka z Kopšina. Woni Domowinu znowa załožichu.
Wjacerěčnosć – wšědna abo spodźiwna?
We wědomostnym nakładnistwje Peter Lang (Berlin a druhdźe) je nětko fachowa kniha wušła, kotraž rěka „Po jednorěčnosći (Nach der Einsprachigkeit)“. Awtorka rozjimuje tam prašenje, hdy a čehodla rjana literatura dźensa originalnje we wjacorych rěčach wuchadźa a hač dyrbi so – kaž je to w „romantiskim“ zrozumjenju samozrozumliwe – přeco hišće wěstej wobmjezowanej filologiji přirjadować. (Myslimy při tym wězo hnydom na přirodnu dwurěčnosć serbskeho pismowstwa, kaž ju wotsrjedź 20. lětstotka znajemy.) Spisarka knihi měnja konsekwentnje mjez literarnoteoretiskim rozjasnjenjom (mjezy)narodnych tendencow a literarnokritiskej analyzu někotrych wuzwolenych tekstow. Wona spóznawa w globalizowanym swěće kónc jednorěčnosće a z nim rozšěrjenje čitarskeje perspektiwy. Centralne za nju su tajke zapřijeća kaž wjacerěčnosć, přełožk – rěčnje a kulturelnje – abo etniska přisłušnosć, to wšo předewšěm w poměrje Němcow a Słowjanow w blišej zašłosći.
Ptački wobkedźbować a jim pomhać
W přirodźe a wosebje kołowokoło ptačkow so Handrij Baumgärtel z Bronja jara derje wuznawa. Dźěćiznak je so pola njeho wobhonił, što móže nam tuchwilu zajimaweho rozprawjeć.
Rjane wjedro dźěći wabi so pod hołym njebjom zaběrać. Što móža wone w přirodźe tuchwilu wobkedźbować?
H. Baumgärtel:
Přiroda je wotućiła a wšudźe wšitko kćěje. Wosebje w lěsach abo při hatach widźiće wšelake dźiwje kwětki. Nimo toho je tam wjele ptačkow, kotrymž móžeće připosłuchać. We wjerškach štomow je na přikład ćichimichał (Pirol) žiwy. Tež mjetelčki móžeće wobkedźbować, předewšěm žołtuški (Zitronenfalter). W hatach płuwaja wšelake družiny kačkow. Zo móhli jim přihladować, pak maće so ćicho zadźeržeć a so cyle mjelčo pohibować. Hewak wone spěšnje wotleća. W přirodźe wobchowajće tuž stajnje měr, a tak móžeće sej wšelake potajne zwěrjata wotkryć.
Mnohe ptački su so ze swojich zymskich kwartěrow nawróćili. Maja wone tu dobre wuměnjenja přežiwić?
Čas zmysłapołnje wužiwać
Němski Oscar w dobrej stwě
Gabriela Marija Šmajdźina z Němskim filmowym mytom wuznamjenjena
„Systemsprenger“ rěka hrajny film, kotremuž je Němska filmowa akademija lětsa swoje myto w dohromady wosom kategorijach spožčiła. Jednu z požadanych „Lola“ mjenowanych statuetow, mjenujcy wonu za najlěpšu žónsku pódlansku rólu (jendźelski terminus „supporting actor“ by so tu přiwšěm skerje hodźał), zdoby sej serbska dźiwadźelnica Gabriela Marija Šmajdźina. Bosćan Nawka je so z njej rozmołwjał.
Knjeni Šmajdźina, kak so čujeće? Sće z tajkim wuspěchom ličiła?
„Krabat“ Gerlacha znowa wušoł
Dalši, druhi nowonakład němskeje knihi „Krabat abo kuzłarska šula“ wučerja a spisowaćela Kurta Gerlacha je tele dny w Hornjołužiskim nakładnistwje wušoł.
Prěni nakład knihi běše 1925, druhi hakle před třomi lětami. Dokelž bě bórze rozebrany, je so wnučk awtora, archeolog a spisowaćel Thomas Gerlach, za dalše wudaće rozsudźił a k tomu předsłowo napisał. Annett Wolf je knihu bohaće ilustrowała. Wosom cyłostronskich barbnych wobrazow a wjele mjeńšich wignetow na cyłkownje 72 stronach wabi do čitanja.
„Krabat abo kuzłarska šula“, prěnja beletristiska stawizna wo žiwjenju a skutkowanju Krabata w němskej rěči, je na njezwučene wašnje napjeće powědana, 25 lět po prěnim wudaću Jurja Pilka a nimale 30 lět do Měrćina Nowaka-Njechorńskeho.
Młody hońtwjer z delanskeje wsy
Što směš
w kotrym času třěleć?
Směš sej wupytać, w kotrym lěsu łakaš, abo ma kóždy swój rewěr?
Kak
dołho to na swojej klětce sydaš?
Stajnje
w nocy abo tež wodnjo?
Pius Šołta z Róžanta je nětko nimale hižo lěto hajnik-hońtwjer. Kilianej Hrjehorjej wotmołwja 18lětny na wšelke prašenja.
Piuso,
wot hdy
sy hajnik?
P. Šołta: Budźe to nětko hižo lěto, 13. meje 2019 sym
swoje pruwowanje wobstał.
Kajku móžemy sej hońtwjersku šulu předstajić?
P. Šołta: Su wjacore poskitki, mjez kotrymiž móžeš wolić. Moje wukubłanje traješe štyri měsacy – kóždu sobotu a přidatnje hišće jedyn cyły tydźeń. Tež třitydźenski crashkurs je móžny.
Kajke su
to pruwo-
wanja?
P. Šołta: Wone wobsteja z ertneho, pisomneho a na kóncu hišće praktiskeho dźěla.
Što tajke ,,hońtwjerske papjery” płaća?
P. Šołta: Wone na žadyn pad tunje njejsu, sym jara dołho za nje lutował! Je tuž derje, hdyž pruwowanje hnydom wobstejiš a njetrjebaš wjacore pospyty.
Kak husto na hońtwu chodźiš?
P. Šołta: Kaž so mi časowje hodźi, je to hač do štyri króć wob měsac.
P. Šołta: Wodnjo kaž tež w nocy, ale zwjetša w nocy abo rano zahe.
