Swójbne mjena lětušich róčnicarjow

srjeda, 11. januara 2017 spisane wot:

Swójbne mjena su přeco zaso zajimawe swědčenja rěče našich prjedownikow. W serbšćinje maja wone wosebitu hódnotu, dokelž pochadźeja z časa, z kotrehož hišće žane pisomne pomniki njewobsedźimy. Kak su naši prjedownicy před wjele lětstotkami myslili a so rěčnje zwuraznili, wo tym nam wone mjena znajmjeńša něšto přeradźeja.

Chcemy so zaso wěnować někotrym serbskim prócowarjam zańdźenosće, kotřiž maja lětsa kulojtu abo połkulojtu róčnicu narodnin abo posmjertnin, a so zamyslić do jich mjenow. Swójbne mjena nastachu často z mjenow powołanjow, kotrež běchu prěni nošerjo mjenow wukonjeli. Tak je to na přikład pola Šewčika, takrjec „małeho šewca“. Jakub Šewčik, rodźeny w Baćonju a farar mjez druhim w Chrósćicach, wěsty čas předsyda Domowiny, předewšěm pak awtor basnjow patriotiskeho charaktera, změje 6. septembra 150. róčnicu narodnin.

Korla Awgust­ Fiedler, znaty hudźbnik a sobuwuhotowar spěwanskich swjedźenjow, zemrě 16. meje 1917. Swójbne mjeno Fiedler pochadźa tohorunja z mjena powołanja; w tym padźe wšak je wone němskeho pochada, měnjeny je wězo­ „husler“.

Štomy a mjena

srjeda, 26. oktobera 2016 spisane wot:

Štomy su nětko wosebita pycha přirody – w nazymskim počasu, hdyž so wone w najrjeńšich barbach prezentuja. To njech je nam nastork, so jim z rěčneho aspekta trochu wěnować, to rěka jich serbskim pomjenowanjam a tomu, kak so wone w našich wjesnych a ležownostnych mjenach wotbłyšćuja.

Na brězu dopomina tójšto łužiskich wsow ze swojim mjenom. Kaž štom samón, potajkim Brěza, rěka wjeska pola Hodźija (Birkau). Tu tči w němskim mjenje štomowy wotpowědnik serbskeje brězy – Birke. Zwjetša wšak su so serbske mjena wsow přewzali z wěstymi zwukowymi a słowotwórbnymi změnami tež do němčiny, tak zo němske mjena jich serbski pochad jasnje pokazuja. Tak je to na přikład pola Brězynki, kotruž mamy dwójce w Hornjej Łužicy: pola Malešec – němsce je to Briesing – a pola Huski (Gaußig); tale wjes rěka němsce Brösang. Njedaloko Hućiny leži Brězyna, kotrejež němski wotpowědnik je Brösa. Njech su tu­ hišće mjenowane Brězecy pola Wósporka­, kotrež němsce rěkaja Brießnitz.

Hišće jónu: cuze słowa

štwórtk, 29. septembera 2016 spisane wot:

W zańdźenej „Minuće serbšćiny“ zaběrachmy so z někotrymi typami substantiwow cuzeho pochada, kotrež maja za našu rěč njezwučene wukóncy a nači­njeja nam tohodla ćeže při deklinaciji. Dźensa chcemy so dalšim tajkim typam wěnować.

Ćeže z cuzymi słowami

štwórtk, 08. septembera 2016 spisane wot:

Ličba cuzych słowow w serbšćinje běžnje přiběra. A častodosć prawje njewěmy, kak z nimi w teksće wobchadźeć, dokelž su wukóncy tajkich słowow za našu rěč njezwučene. Z někotrymi typami nowo-twórbow cuzeho pochada chcemy so tu zaběrać.

Wo dźiwich zwěrjatach našeje domizny

srjeda, 08. junija 2016 spisane wot:

Słowna wšelakosć serbšćiny wotbłyšćuje so tež w pomjenowanjach dźiwich zwěrjatow. Wo wjelku a lišce drje to prajić njemóžemy – tej wšudźe jenak rěkatej, ale wo někotrych druhich rěčnje zajimawych zastupjerjach chcemy tu wobjednać.

Wo bydlenju a přebywanju

srjeda, 11. meje 2016 spisane wot:

Bydlić chce kóždy přijomnje, a móžnosćow je dźensa dosć a nadosć. Mnozy su sej kupili swójstwowe bydlenje, němsce Eigentumswohnung. Njedawno sym čitał wobsydstwowe bydlenje, ale chcemy tola radšo wostać při swójstwowym bydlenju, kaž podawa to Němsko-hornjoserbski słownik noweje leksiki. Štož kóždy mjenuje swoje, to je jeho swójstwo. Analogiski poměr mamy w němčinje: jemandem eigen je substantiwisce wuprajene sein Eigentum. Mamy dalše jenak tworjene němske kompozita, kotrež přełožujemy z adjektiwom swójstwowy a wotpowědnym substantiwom: Hdyž je so na přikład něchtó přešoł na cuzym swójstwje, tak je to swójstwowy delikt, Eigentumsdelikt. A hladajo na rozdźělenje swójstwa w towaršnosći rěčimy wo swójstwowych poměrach, Eigentumsverhältnisse.

Róčnicarjo 2016 a jich mjena

štwórtk, 17. měrca 2016 spisane wot:

Chcemy so tu zaso wěnować swójbnym mjenam serbskich prócowarjow zańdźenosće, a to tym, kotrychž róčnicy narodnin abo posmjertnin lětsa wopominamy. To njech steji na prěnim městnje markantna wosobina serbskich stawiznow 19. lětstotka Jan Arnošt Smoler. 3. měrca bě tomu 200 lět, zo je so wón w mjeztym wotbagrowanej wsy Łućo narodźił. Smoler je wězo swójbne mjeno serbskeho pochada, a to po starym powołanju. Smo­lerjo běchu ludźo, kotřiž produkowachu smołu; němsce prajachu jim Pechbrenner abo Pechsieder. Dźensa tele powo­łanje wjace njeznajemy, dopomnjeće na nje pak je so nam zdźeržało w poměrnje rozšěrjenym swójbnym mjenje Smoler, w zněmčenej podobje jako Schmaler.

Nimo narodnin Jana Arnošta Smolerja wopominamy 11. apryla tež 75. posmjert­niny jeho syna Marka Smolerja, kotrehož znajemy předewšěm jako dołholětneho redaktora Serbskich Nowin a nakładnika serbskeje literatury.

Kak wobchadźamy ze skrótšenkami?

štwórtk, 15. oktobera 2015 spisane wot:

Měnjene su tu skrótšenki, kotrež so tež inicialne­ słowa mjenuja. To rěka: W skrótšenym pomjenowanju su so wobchowali jenož iniciale, prěnje pismiki, połneho pomjenowanja. Jako přikład njech tu steji ze serbskeho wobłuka SLA – Serbski ludowy ansambl.

Ličba skrótšenkow w našej wšědnej rěči je minjeny čas jara přiběrała a dale přiběra. Zwisuje to wosebje z tym, zo da so z pomocu skrótšenki wotpowědna wěc wjele jednorišo – a přiwšěm runje­ tak eksaktnje – wuprajić kaž z dołhim wjacesłownym pomjenowanjom. Při tym so skrótšenki w serbšćinje tworja a wuži­waja po wěstych rěčnych zakoni­tosćach, kotrež chcemy sej tu wuwědomić.

Pola specielnych serbskich skrótšenkow wotpowěduja wužiwane iniciale, kaž smy hižo na horjeka mjenowanym přikładźe SLA widźeli, spočatnym pismikam jednotliwych słowow połneho pomjenowanja. Dalše přikłady tole poka­zuja: SŠTSerbske šulske towarstwo, LNDLudowe nakładnistwo Domowina, SNSerbske Nowiny.

Domjace ptački a swójbne mjena

srjeda, 23. septembera 2015 spisane wot:

Njedawno rěkaše w protyce Marije naroda, a to je čas, hdyž „božemje praji łastojčka“. Nastork za nas, so zaso raz dopomnić na domjace ptački a na jich slědy w našich mjenach. Łastojčka so najskerje w serbskich mjenach njejewi, ale za to dosć z druhich našich pjerjatych přećelow. To mamy na přikład (čorneho) kosa, němsce Amsel, kotryž wustupuje w hornjoserbskim swójbnym mjenje Kósk a w delnjoserbskim Kósyk. Wobě stej po swojim nastaću pomjeńšacej formje mjena ptačka ze sufiksomaj -k a -yk. Swójbne mjeno Kósyk zwjazujemy w prěnim rjedźe z najwuznamnišim delnjoserbskim basnikom Matom Kosykom. Pomjenowanje wšěm derje znateje kokule namakamy w rozšěrjenym swójbnym mjenje Kokla; nošerjo tohole mjena so w zněmčenej podobje zwjetša pisaja Kockel. Tójšto ludźi rěka Wrobl, štož je jasnje spóznajomne jako přenjesene pomjenowanje małeho ptačeho pjeracha wrobl. Sykora, w zněmčenej formje Sickor­ a podobnje, je tohorunja časte swójbne mjeno w našich stronach, kotrež so wězo wróćo wjedźe na mjeno ptačka: dźensa normalnje sykorka, němsce Meise

Chcemy so dźensa zaběrać ze zestajenkami, kotrež maja w swojim prěnim dźělu słowny element typa bio-, eko-, euro-, wide(j)o-, konto- a podobnje. Jich ličba w našej rěči spochi přiběra. To chcemy sej z přikładami trochu spřitomnić a pokazać na wěste zasady jich přijimanja do serb­šćiny.

Najsylniši drje je stajny přirost słow­nistwa pola substantiwow z prěnim wobstat­kom bio-. Njemóžemy tu wšitke naličić,­ tohodla jenož wěsty wuběr: bioboom, biogeneza, bioprodukt, biosfera, biodiesel, bioratarstwo, biowobchod, biowotpadki, biowiki, biopłun, biobrónje, bio­jědź. Kaž widźimy, so tele twórby rozeznawaja, štož jich druhi dźěl nastupa: Pak je tón – kaž prěni – tohorunja cuzorěčneho pochada (přikład bioboom), pak je wón słowo domjaceho serbskeho pochada (přikład bioratarstwo). Wobě družinje zestajenkow matej so po zasadach Prawopisneho słownika ortografisce jako jedne słowo pisać, potajkim nic z wjazacej smužku mjez prěnim a druhim dźělom.

Serbska debata

nowostki LND