Měrne žiwjenje w njeměrnym swěće
Swětowa politika je nas minjene lěta jara zaběrała; a kaž wšitcy wěmy, je wona z Ruskej wožiwiła. Ruska njeje wahała, lětdźesatki płaćace prawidła wobeńć a je ze swojej inwaziju do susodneho kraja wójnu kaž w 19. lětstotku započała. Mjeztym su so nowemu politiskemu hibanju tež China a Indiska, lětsa tohorunja Južna Amerika, Japanska a USA a dźakowano jich nowemu agresiwnemu knježerstwu skónčnje tež europske kraje přizamknyli.
Něšto so měnja a kaž wupada, je so druha połojca 20. lětstotka lětsa definitiwnje zakónčiła. Zhladowanje na tole wšo je runje tak znjeměrnjowace kaž rozbudźace, dokelž je wšo druhe hač wostudłe. Tak tworja so nowe koalicije a nichtó njewě, hač so wšě runočasne bjezmjezne diplomatiske aktiwity z měrom abo z nowymi wójnami zakónča. Abo z jednej wulkej, zaso swětowej.
Swjedźeń darow, kotrež njetrjebaš
Hody – to ničo za nas njeje, praju jako jedyn ze židowskich ćěkancow, kotřiž smy tehdom ze Sowjetskeho zwjazka ćeknyli. Wěčnje dołho njejsym rozumił, što zmysł tutoho swjedźenja je. Ze swójbu hromadźe sydać a tučne ptaki jěsć? To my tež bjez rumpodicha činimy, poprawom cyłe lěto.
Wokomiki měra sej popřeć
Adwent so nam kóžde lěto jako měrny čas připowědźa. Ale štó z čitarjow woprawdźe tak začuwa? Wězo december tež w redakciji Serbskich Nowin měrny njeje, wšako přihotujemy nimo aktualnych wudaćow hišće wosebitu hodownu přiłohu a silwesterski Předźeznak. Wěm, zo maja tež druzy přistajeni w nachilacym so lěće ruce połnej dźěła. Hektika a stres wšědny dźeń postajatej. Hač do kónca lěta dyrbimy terminy dodźeržeć, projekty zakónčić, financy zrjadować a rozprawy napisać. Runočasnje pak w adwenće začuwam, zo mi čas ćěka, mjeztym zo je lisćina nadawkow, kotrež mam do kónca lěta spjelnić, dale a dlěša. Chwile za wotpočink njeje.
Budź załožer, nic kopist mustrow!
Na swojim poslednim terminje pola fachoweho lěkarja sej myslach: Radšo bych medicinski chatbot konsultował, wšako je kumštna inteligenca (KI) na to programowana, wid rozmołwneho partnera do wotmołwow zapřijeć – a nic jenož swójske mustry dele plapotać. Naši studowacy kolegojo rozprawjachu njedawno na adwentnym wulěće redakcije, kak so profesorojo boja, zo za zdźěłanymi tekstami studentow skerje KI tči dyžli čłowjek, kotryž je dokument podpisał. W kolebce industrializacije ležeše nowa kmanosć ludźi, z mustrow chětř masy wudźěłkow – hač awta abo brikety – nadźěłać. A bórze narunaja ličaki, kotrež w běhu sekundy wšě mustry swěta spóznawaja, hišće wysoce dotěrowanych profesorow a prawiznikow – ludźo, kotřiž su z pomocu KI procesy na sudnistwje dobyli, su pioněrojo emancipacije wot pozdatneje „elity“, kotraž tola jenož mustry produkuje.
Diskutujće wo tym!
Sće prěni tydźeń adwenta derje přetrali? Sće sej raz hodźinku měra popřeli, dobru knihu čitali abo punš z najlubšimi wupili? Ně? – Ja tež nic.
Čas so minje
Je hišće ćma, hdyž mój budźak klinka. Nimam poprawom lóšt stanyć, je zyma a moje łožo je ćopliše hač kóždy argument, kiž móhł mje k stawanju pohnuć. Dokelž pak zamołwitosć, so dorosćeny stać – chiba hižo dorosćeny być – nětko pola mje leži, stanu a so na puć do redakcije podam. Wuwzaćnje wozmu tón dźeń busowu liniju 710, kotraž je mje hižo w šulskim času do šule wozyła.
Při zastanišću stejo słyšu hižo zdaloka přichadźace dźěći so smjeć, wołać a wyskać. Je so druhi raz w tutej zymje sněžiło, ale prěni raz prawje. Zemja je běła, njebjo njepřewidne a połne sněženkow. Lědma su dźěći dóšli, ćisnu šulsku tobołu do róžka a prěnje sněhowe kulki lětaja prěki a podłu. Kulkowanje, wołanje a smjeće budźi we mni znate začuće, kotrež mje na mój šulski čas dopomina. Mjeńšiny pozdźišo dojědźe bus, a wšitcy so k durjam tłóča, zo bychu městno dóstali. Myslu sej: „Hišće wšitko kaž tehdy“. W busu wočakuje mje tłóčaca ćopłota. Njeličomne woršty drasty, kotruž sym so rano zwoblěkała, zo njebych wonka zmjerznyła, so spěšnje zaso slěkam.
Podarmo dowěrjał
„Dowěra je zakład wšeho.“ Tute słowa z wabjenskeho filma za cyrobu ćěšenka chcedźa rjec, zo nas dowěra druhim napřećo čas žiwjenja přewodźa. Spočatnje staršimaj awtomatisce dowěrjamy, zo nas přede wšěm škitataj, štož móhło nam zeškodźeć. Pozdźišo smy nawuknyli, swojemu wobswětej dowěrjeć: Zo njeje rěznik ničo wopačneho do kołbasy změšał, zo zubny lěkar woprawdźe jenož chory zub wućehnje a zo nas pilot lětadła derje do dowola a zaso wróćo dowjeze.
We wólbnej kabinje je to podobnje. Kotry politikar a kotra politiska strona sej moju dowěru zasłuža? Štó je moju dowěru snano hižo raz přesłapił?
Nowemberski blues zahnał
Přiznawam, zo ličba mojich apokalyptiskich wizijow wo přichodźe čłowjestwa w nowembrje přiběra. Hladajo na wjele mokrych a šěrych nazymskich dnjow wšak to najskerje njezadźiwa – to je „nowemberski blues“. Jedyn z hrózbnych scenarijow, kotryž mje hdys a hdys trapi: Wulka mobilizacija NATO, dokelž je Putin baltiske staty nadpadnył, zo by je „domoj dowjedł“, a strach, zo dyrbitaj mojej synaj do wójny. Tón je so po nowym dojednanju knježerstwoweje koalicije w zwisku z nowym zakonjom za wobornu winowatosć zawčerawšim tróšku pomjeńšił – wobaj synaj staj so do lěta 2008 narodźiłoj. Hač pak je naćisk połny kompromisow a ewentualitow kmany, němske wójsko wo něhdźe 80 000 wojakow powjetšić, na tym dwěluju.
Wašnička sej wobchować
„Njeje ženje přepozdźe ... jednorěčnosć je lěkujomna!“ rěka na nalěpku, z kotrymž wabješe Federalistiska unija europskich narodnych mjeńšin (FUEN) před něhdźe dźesać lětami we wobłuku kampanje Language diversity za wjelorakosć a runoprawosć rěčow. Rěč je bjezdwěla z centralnym stołpom kóždeježkuli narodneje a kulturneje identity, jeje potłóčowanje bě a je tuž „woblubowana“ metoda, je-li ze zaměrom knježacych, (znajmjeńša najprjedy raz) jasnje definowanemu geografiskemu teritorijej „homogeny statny lud“ přirjadować. Hač so to potom „latinizacija“, „germanizacija“, „polonizacija“ abo „rusifikacija“ mjenuje ničo na tym njezměni, zo njejedna so wo někajki přirodny proces, ale wo zwoprawdźenje kumštneho konstrukta. Tajki je z historiskeho wida stajnje na škodu mjeńšinow był, chibazo jednaše so wo mjeńšinu na mocy.
Serbja na jewišću Europy zastupjeni
Serbja słušeja k najstaršim připóznatym mjeńšinam Europy – a tola njeje jich wobstaće samozrozumliwosć. Jich rěč a kultura stej wohroženej. Globalizacija, demografiska změna předewšěm małe ludy wobwliwuja. Tohodla njeje mjeńšinowa politika za Serbow jenož tema připódla, ale prašenje přežiwjenja. Domowina so sylnje za to zasadźuje, tež na europskej runinje, kaž zańdźeny tydźeń w južnotirolskim Bozenje na kongresu organizacije FUEN. Organizacija stara so wo politiku za mjeńšiny a z tym wo prawniski a kulturny škit. Wona twori ramikowe wuměnjenja, zo byštej rěč a identita přežiwiłoj. Wona je wuraz žiweje demokratije a wuznaće k mnohotnosći w Europje.
