Pisany swjedźeń za dźěći a swójby
To a tamne (26.09.25)
Banalizowanje móžnych strachow w interneće je hłowna přičina přiběracych njezbožow při pućowanju a krosnowanju w horach. Wo tym je krosnowar Reinhold Messner kruće přeswědčeny. Wón wobkedźbuje lěto a wjetši nawal ludźi, „kotřiž nimaja žane zdaće“. Woni sćěhuja rozprawam influencarjow. Tući ludźo du do horow a potom znjezboža. „Bohudźak mamy hórsku słužbu, kotraž jich wuchowa. Krosnowarjow je bohužel dale a mjenje“, Messner wobžaruje.
Za dźěl pacientow, kiž ćerpja na chorosći alzheimer, maja nowy medikament. Europska komisija je lěkej Donanemab přizwoliła. Wona slědowaše z tym doporučenju Europskeje agentury za lěki. W USA, Japanskej, Chinje a Wulkej Britaniskej lěk hižo wužiwaja. Medikament njemóže alzheimer wulěkować, ale chorosć w zažnej fazy nachwilnje zadźeržeć.
Māori – wot asimilacije k radźenej rewitalizaciji
Minjene lětdźesatki je so we wjacorych kónčinach swěta poradźiło, cyły rjad wohroženych rěčow wožiwić. Jedyn z najwuspěšnišich přikładow su w tutym zwisku Māori – polyneziski lud w Nowoseelandskej.
Māori su na kanuwach z tysacy kilometrow zdalenych pacifiskich kupow před 700 lětami do Nowoseelandskeje připućowali a so tule poněčim zadomili. Wot spočatka 19. lětstotka počachu so w kraju tež Europjenjo zasydlować. W lěće 1840 su domoródnych přez „Zrěčenje z Waitangi“ jako runohódnych do zwjazka Britiskeje króny zarjadowali. Najebać to rozkory mjez woběmaj skupinomaj trajachu, a ličba Māori so bytostnje pomjeńšowaše.
„Animal farm“ Orwella a Donald Trump
Spočatk pjećdźesatych lět zašłeho lětstotka syčechmy žito: Nan syčeše, mać woteběraše a ja wjazach snopy a kładźech je do rynka, z kotrehož potom z nanom ze snopow popy zestajachmoj, zo bychu snopy wuschnyli. Nadobo ležeše před nanom plastikowy měšk połny brošurow. Wězo jón wočinichmy – a brošury wopokazachu so jako kniha „Farm der Tiere“. Měški běchu, kaž so tehdom powědaše, Američenjo na pola ćisnyli, zo bychu wobydlerjam NDR prajili, zo je jich system kaž tón w knize wopisany - to bě potajkim antikomunistiska akcija. Zawěsće sym knihu tehdom němsce čitał, potajkim před wjac hač sydomdźesat lětami. Pozdźišo, za čas studija, sym so z njej znowa zaběrał, tež w antikomunistiskim konteksće.
Wo mjeńšinach na šulach Němskeje zhonić
Berlin (SN/mb). Zaměrej, šulerjam wšěch zjawnych šulow w Němskej wědu wo připóznatych domoródnych narodnych mjeńšinach sposrědkować, su z wida kubłanskeje referentki Domowiny, Katrin Suchec-Dźisławkoweje, wčera na fachowej konferency w Berlinje kročel bliže přišli. Prezidentka konferency kubłanskich ministrow a ministerka w Mecklenburgsko-Předpomorskej, Simone Oldenburg (Lěwica), praješe, zo maja stawizny, rěč a perspektiwy serbskeho ludu, danskeje mjeńšiny, friziskeje ludoweje skupiny, němskich Sintow a Romow a delnjoněmsce rěčacych so stać ze samozrozumliwym dźělom šulskeho kubłanja.
Erdoğan wuradźuje z Trumpom
Washington (dpa/SN). Prezident USA Donald Trump je dźensa swojeho turkowskeho kolegu w zastojnstwje Recepa Tayyipa Erdoğana do Washingtona witał. Wobaj chcyštaj temy kaž bilateralne wikowanje a kupowanje brónjow wobrěčeć, mjez druhim wojerskich lětadłow USA. Dosć brizantne móhło prašenje Gazaskeje wójny być. Mjeztym zo steji Trump kruće poboku Israela, Erdoğan israelskeho ministerskeho prezidenta Benjamina Netanjahuwa raznje kritizuje.
Zwjakowy sejm woli sudnikow
Berlin (dpa/SN). Zwjazkowy sejm wothłosowaše dźensa popołdnju wo wobsadźenju třoch městnow na zwjazkowym wustawowym sudnistwje. Dokelž trjebaja k tomu wjetšinu dweju třećinu hłosow, nadźija so knježerstwowa koalicije CDU/CSU a SPD hłosow Zelenych a Lěwicy. K wólbam stejitej kandidatce SPD Ann-Katrin Kaufhold a Sigrid Emmenegger. Třeći kandidat je Günter Spinner za CDU. Wólby su tež test krutosće koalicije.
Znowa truty w Danskej
Jens-Christian Wagner (naprawo), direktor załožby wopomnišćow ...
Na lětanišću BER dale problemy
Berlin (dpa/SN). Tež dny po cyberowym nadpadźe na interny elektroniski system je Berlinske lětanišćo BER po informacijach rěčnika lětanišća přeco hišće we „wuwzaćnym modusu“. Zlemjeny system k rjadowanju pruda pasažěrow a jich wačokow přeco hišće njefunguje. Tuž mějachu tež dźensa cyły rjad zapozdźenjow, rěčnik lětanišća Axel Schmidt rjekny. Dotal su tři lěta wotprajili. Wčera dyrbjachu dwanaće lětow a runje telko přizemjenjow wotprajić.
Wohnjowi wobornicy a dalši personal lětanišća při rjadowanju wačokow pomhaja, zo bychu połoženje poněčim normalizowali. Hackerojo běchu elektroniski system zlemili, kotryž pasažěrow a jich wačoki registruja a dale posrědkuje.
AfD na sewjeru najsylniša móc
Rubio z Lawrowom so zetkał
New York (dpa/SN). Po tym zo bě prezident USA Donald Trump nastupajo wójnu w Ukrainje swój dotalny kurs wospjet změnił, je so wonkowny minister USA Marc Rubio ze swojim ruskim kolegu Sergejom Lawrowom zetkał. W rozmołwje na kromje hłowneje zhromadźizny UNO w New Yorku je Rubio žadanje prezidenta USA potwjerdźił, přeliwanje kreje w Ukrainje hnydom skónčić. Moskwa měła za to konkretne kročele zahajić. Lawrow wumjetowaše Ukrainje a EU, zo chcetej wójnu w Ukrainje podlěšić.
Trump bě so wčera demonstratiwnje na stronu Ukrainy a jeje prezidenta Wolodymyra Zelenskeho stupił. Z tym je wón swoju dotalnu poziciju dospołnje změnił. Ukraina je po jeho słowach kmana, z pomocu swojich zwjazkarjow wot Ruskeje wobsadźene kónčiny wróćo zdobyć. Rusku mjenowaše Trump „tigra z papjery“. Kraj je hospodarsce wosłabjeny. Štož je ruske wójsko w běhu třoch lět zdobyło, by „woprawdźita wojerska móc za tydźeń zdokonjała“, Trump měni. Ukraina měła nětko jednać.
