Z perspektiwy Američana
„A mój mały lud – widźu wuskosć, roztorhanosć, žiwjensku wolu a letargiju, widźu, kak so rěčny rum drjebi, pisam knihi za někotre sta čitarjow dźensa, jutře budźe jich mjenje. Přihladuju z cuzymaj wočomaj wotwonka a sym tam, hdźež stajnje běch, wosrjedź njeho. Hladam wotwonka a pisam wotnutřka.“
Kak dźiwnje swět so wobroća
Čorny Pětr měješe wěčnje ze wšěm njezbožo a by tola kusk zboža tak jara derje trjebać móhł, hdyž dźě bě jeho stwa połna dźěći, swinjo w chlěwje dołhe-klechate, kruwa w hródźi kosćata, jeho pólko ležeše na pěskach, łuka pod samej skału, a pjatk ze skały domoj njebě jeho móšeń ženje ta najtučniša. A dokelž to tak bě a dokelž móžeše wón pokrutu nakrać tak abo znak a wona bě wěčnje prjedy dokrata, hač běchu brjuchi natykane – tohodla potajkim wón swoje pólko pleńčeše kaž poswjatokowski zahrodnik swoju hrjadku a so wo swoju šaku staraše, kaž by wona złote ćelo była. Snano wona to za njeho tež bě.
W lěće wón stańši z łoža na łučku pod skału dojědźe, šaku napoji a ju podeji. Wječor naposledk hišće jónu za njej pohladny a jej na nóc so napić da. Ducy domoj potom załoži wón druhdy – snano, hdyž bě dźeń bjez wjetšeho njezboža wuběžał – do korčmički, powěsny čapku na hozdźik, wusydny so kaž knjez za jedne z tych třoch blidow a čakaše, doniž so korčmarka njezjewi, a so wopraša: „Je ći po jednym, Pětrje?“
„Mi je po jednym, Kata“, praji wón a suny tři najgroše na blidowu kromu.
Nowe kajkosće wotkrył
Jurij Brězan: Serb, nošer narodneho myta, intelektualny, zwadny, narcistiski, njepřistupny – tajke mějach předstawy wo najwuznamnišim serbskim spisowaćelu 20. lětstotka hišće w lětach swojeje dźěławosće jako šefdirigent w Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle. 13 lět pozdźišo, jako intendant Serbskeho ludoweho ansambla, běchu to runje tele kajkosće, kotrež moju wćipnotu pozbudźachu, tohole muža zeznać.
Wo wuměłstwje, žiwy być
Na njeličenych městnach za literarne wotpadki kołowokoło Lipska namakach w lěće 1991 tež někotre palety ze zeleno-běle wuhotowanej škitnej wobalku. Kniha Jurja Brězana měješe titl „Mein Stück Zeit“ a bě 1989 w nakładnistwje Neues Leben wušła.
Wuchowachmy Brězanowe knihi a wjezechmy je jónu sobotu z nakładnym awtom předewzaća Katlenburgska mineralna studnja do wudwora Albrechthausen pola Katlenburga w Delnjej Sakskej.
Něšto lět pozdźišo čitaše Jurij Brězan pola nas w Katlenburgu we wobłuku rjada „Wotpadkowi literaća čitaja – zetkanja z awtorami, kotrychž twórby smy ze smjećow zběrali“. Hač do lěta 2001 je na te wašnje 180 awtorow a awtorkow do Katlenburga, Suterody a Wachenhausena přišło.
Časy a rumy překročeć
Brězanej samomu bě jewišćowa wersija romana „Krabat“ wažna. Po prěnich rozmołwach přewostaji wón za to prawa Złokomorowskemu Nowemu jewišću. Dóstach nadawk, twórbu dramatizować a inscenować. Hromadźe z Giselu Kahl dach so do dźěła.
Myslach sej, zo jedna so wo „tu“ stawiznu Krabata, při čitanju knihi pak pytnych, zo běch so myliła. Brězan njebě mjenje hač nowy uniwersum stworił. Krabatowa stawizna, kotruž znajach jako dźěćo z knihi „Die Schwarze Mühle“, bě tež někak pódla, roman pak spyta něšto wjele wjetšeho powědać. To bě fantastiske a zdobom filozofiske rozestajenje ze swětom, ze zamołwitosću napřećo přirodźe a stwórbje a kak zamołwiće jednotliwc ze swojimi talentami a zamóžnosćemi wobchadźa. Běch překwapjena a tróšku wohańbjena, dokelž njeběch wo knize do toho ničo wědźała. Hdyž je 1976 wušła, sym runje do šule zastupiła. Tež pozdźišo so jeje njedohladach. Wobžarowach to a sym to intensiwnje nachwatała.
Krabat (wujimk)
Tež ja sym dźěleny. Při zdónku lipy, na kotrejž swjećo Knježny Marije z lěsa wisa, sedźu w chłódku a hladam sebi napřećo. Ja, sedźacy, sym starši hač ja, přichadźacy, rozsudźu so, zo sym tón přichadźacy. Wón je tón, kotrehož sym wróćo wostajił, a ja sym tón, kotryž je so sam stworił.
Kaž zwobroćeny wothłós wony rěči, štož ja myslu. Abo za mnu rěči. Abo rěči wón prěni, a ja myslu za nim?
Dóńdu k njemu, stejimoj porno sebi w špihelowacej škleńcy swjećeća: liniju po liniji je wón ja, a sym ja wón, nadźijane, myslene, skućene.
Praju, sym tebje stworił.
Wotmołwju, njemóžeš ničo stworić, jeli nic sam sebje. Abo by sebje stworił zwonka sebje.
Wěm to, praju, a chcu być ja: sam sebje stworjacy.
Poswěwam so. Sy wumóženje pytał: tole wone je. Njeje žanoho hinašeho.
Hladam na sebje, moje žiwjenje w mojim wobliču. Štyri kamjentne strachi abo štyri kamjentne nadźije z prastareho stołpa. Strachi njejsu rozprochnjene, nadźije nic wot dobow rozžrane. Słónco swěći, a móže być, zo je wjace nadźije we wobrazu hač stracha. A wjace dowěry hač dźěćaceje wěry.
w nowinskim archiwje namakane
Bydlu poslednich dwanaće lět w centrumje žiweje serbskeje rěče, a hdźežkuli přistupju, słyšu, kak kultura rěče spaduje, móhłrjec z dnja na dźeń. Do wšědnych zwučenosćow dźensa serbsce rěčaceho čłowjeka tu słuša tajki retomas skomolenych němskich słowow, zo by sej z teje bjesady sam čert wuši zadźeržał – bolosćow dla ...
Rozpad rěče je zjaw spadowaceho narodneho wědomja. Rozpad rěče je započatk wotemrěća narodneje kultury. Literatura zhubi swój zmysł, bajki so baja před hłuchimi wušimi, spěwy so zmjeńša na melodije, a melodije ludowych pěsnjow bjez jich słowa woněmja ....
1946 pisach w basni „My to mamy w ruce“ a měnjach tehdyše strachi. Znowa twjerdźu, zo my to mamy w ruce, my sami, hač budźemy žiwi abo hač so do muzeja zhubimy. Nichtó njebudźe – a njemóže – wudać zakoń, zo Serb ma być Serb a zo dźěći serbskich staršich na Serbow dorostu ...
Jurij Brězan w přinošku Nowej dobje, wotpósłanym 17. nowembra 1988 a wozjewjenym 11. nowembra 1989
Starosće a strachi
Na proze do katastrofy
Čłowjestwo dyrbi so dźensa před čłowjestwom wuchować
Pola mnje doma na dwaj a poł metra dołhej polcy z knihami, z kotrymiž su naše dźěći wotrostli, steji 24. wudaće „Christy“. Po informaciji nakładnistwa Neues Leben je „Christa“ z dwěmaj milionomaj eksamplarow do ludu šła ... Njejapcy, kaž by lětacemu ptakej z njewidźomnej sekeru šiju přerubnył, padny z politiskej změnu předań tež Brězanowych knihow, tež „Christy“, do bjezdna. A njeběch to jenož ja, kiž je so prašał, kak budźe na tutu změnu Jurij Brězan reagować. Znaju wuznamnych Drježdźanskich kolegow, spisowaćelow dźěćaceje literatury, kotřiž prajachu: „Schluss, das war’s!“
Hinak pola Jurja Brězana. W běhu 90tych lět je telko nowych knihow napisał a we wšelakich nakładnistwach wudawał kaž w žanym lětdźesatku swojeho žiwjenja do toho. Dźesać lět, dźesać knihow – za wulku skalu čitarstwa, za najmjeńšich, hač do wyšich šulskich lětnikow, hač do kriminalki wo wuju z Ameriki, humornje wo Salowčanach a po normaliće noweho časa wabjo z jungfernu, kotraž nochcyše do łoža.
Čorny młyn (wujimk)
Dwanaće młynskich steji we wojerskim rjedźe, mjezwoča šěre, woči rozdrěte. Prěnjemu a poslednjemu w rjedźe hraja stawy.
„Na?!“, praji młynk hrožo.
„Młynska ličba je dwanatka.
Wolić smě ta třinatka!“
Młynscy wołaja kaž z jedneje šije, woni rubaja sadźe na jednotliwe złóžki, poslednje słowo woni rjeja a ćahnu je, dołhož jim dych dosaha. „Ty sy třinatka“, praji młynk Krabatej. „Wubjer jednoho!“
„K čemu?“, praša so Krabat. Wón hlada do wobličow swojich nowych towaršow, na kóždym mjezwoču je strach a je nadźija.
„Njeprašej so a wubjer!“, přikaza młynk.
„Što so z nim stanje?“, praša so Krabat.
„Jeli žanoho njewubjerješ, wubjerješ sebje samoho.“ Młynk so směje. „Te sydom knihow – potom ani jednu z nich njewuhladaš.“
„Ně – nic prjedy, hač mi njeprajiš, što so z tym stanje, kotrehož wuzwolu“, rěči Krabat kruće.
Wón widźi, zo nadźija na mjezwočach jeho towaršow rosće.
Kuzło Krabata zachować
Duch Jurja Brězana měł dom w Čornym Chołmcu pjelnić
