Hraje na byrglach, slědźi a pisa
W Njeswačanskim muzeju je hač do kónca oktobra widźeć 53. wosebita wustajeńca wo šulstwje po reformaciji hač do lěta 1945 we wosadźe. Awtor a zestajer tuteje přewšo zajimaweje přehladki je Handrij Wirth, kiž je prěni króć tajku stawiznisku pokazku za muzej zestajał a kiž po njej hosći wodźi.
Minjeny pjatk swjećeše Njeswačan Handrij Wirth pjećasydomdźesaćiny. Wón narodźi so jako třeći syn fararja a pozdźišeho druheho serbskeho superintendenta Gerharda Wirtha w Njeswačidle. Kaž staršej bratraj wopyta tež wón Serbsku wyšu šulu a je tam maturował. Studowaše po tym na Drježdźanskej techniskej uniwersiće elektroniku. Dokelž njeje při wójnskich zwučowanjach w prózdninach na armeju přisahował, dyrbješe studować přestać. Hakle po winowatostnej słužbje w armeji smědźeše dale studować a studij z diplomom zakónčić. W swojim powołanju dźěłaše potom na wšelakich městnach.
Swoje rjemjesło wobknježić
Domowina je sej zaměr stajiła, zo njech nałožuje 100 000 wosobow serbsku rěč w lěće 2100. Za prof. dr. Paula Videsotta z Južnotirolskeho instituta za ludowe skupiny je tele wuprajenje prawe a wažne, kaž předsyda Domowiny Dawid Statnik po kongresu FUEN rozprawješe. Wšako trjebaš za swójske skutkowanje krutu orientaciju, dokal scyła chceš.
A kajki móhł dołhodobny cil za Serbske Nowiny być, za přichodnych 20 lět? Ani prěni redaktor Handrij Zejler, ani załožer dźenika Marko Smoler njeběštaj mysle na to brojiłoj, što z nowinu w dalokim přichodźe budźe. Za čo tež, wšako běše wuwiće za zastaranje z informacijemi w maćernej rěči tehdy přewidne.
Mjeztym je to hinak. Regionalne nowiny su nastupajo šěrjenje aktualnych informacijow ze socialnymi syćemi sylnu konkurencu dóstali. Financnych přičin dla so mnohe nakładnistwa starosća, zo bychu dźeń a mjenje abonentow wšědnje doma z ćišćanej nowinu zastarali. Za naš wječornik to jeno zdźěla přitrjechi.
Dar wosobinsce přepodać
Šulerjo a šulerki Worklečanskeje wyšeje šule „Michał Hórnik“ su wčera pomocnu akciju za wopory wulkeje wody připowědźili. Liza-Marija Cyžec je so z wučerku Alenku Šmitowu rozmołwjała.
Što je was pohnuło, woporam w Čěskej abo Pólskej pomhać? Kak je k pomocnej akciji dóšło?
A. Šmitowa: Mój mandźelski běše za čas wulkeje wody nadawka rozhłosa dla w Čěskej po puću. Tobias Bulank, zamołwity za powołansku orientaciju na šuli, je mje bórze po tym narěčał, hač njeje mój muž w Čěskej šulu widźał, kotraž trjebała wulkeje wody dla nuznje pomoc. Tak smy towarstwo Cyrila a Metoda (TCM) narěčeli, dokelž wědźachmoj, zo chcedźa pjenježnu zběrku přewjesć. Z nazběranymi srědkami maja so potom nowe trěbne nastroje a mašiny kupić a do potrjechenych regionow słać. Tuchwilu pytamy z pomocu TCM šulu w Pólskej blisko Ełka.
Kak chcedźa Worklečanscy šulerjo pjenjezy zběrać?
Je na času něšto nowe wuspytać!
Čehodla by młody čłowjek dźensa hišće jako žurnalist dźěłać chcył? Wotmołwu na prašenje sym połdra lěta pytał. A namakach wjace hač jenož jednu. Žurnalist, to je w dalokich dźělach našeje towaršnosće tajke něšto kaž wudmo; nowinarstwo častohdy jenož wot knježerstwa předpisany blabla. „Nowinarstwo łžow“ je najpopularniše wopřijeće, za wšěch tych, kiž so za to zajimuja, što so w našej towaršnosći stawa, kotřiž so kritisce z tym rozestajeja. Žurnalizm, to njeje jenož rozprawa wo něčim, ale zdobom tež rozestajenje z něčim. Hdyž w našim wječorniku wšědnje „přilopk“ čitaće, potom je to runje to – rozestajenje. Měnjenje, kotrež awtor tam formuluje, te je jeho, nichtó njeje jemu ničo předpisał. Tohodla čitaće wo samsnej tematice tež wšelakore měnjenja. Je na wami sej wubrać, kotra z argumentacijow so do wašeho žiwjenskeho wobraza lěpje hodźi, abo hač swój wobraz wo žiwjenju snano tola raz kritisce reflektujeće.
Ludźo čuja so za nós wodźeni
Na wukaz zwjazkoweje ministerki nutřkowneho Nancy Faeser (SPD) kontroluje zwjazkowa policija wot minjeneje póndźele ludźi, kotřiž do Němskeje zapućuja. Ze Stefanom Seidlerom, zapósłancom Južnoschleswigskeho wolerskeho zwjazka (SSW) w zwjazkowym sejmje, je so Axel Arlt wo naležnosći rozmołwjał.
Kak hódnoćiće nowe wobmjezowanje při zapućowanju do Němskeje, kotrež so Schengenskemu zrěčenju spřećiwja?
St. Seidler: Pomjezne kontrole njejsu ničo druhe hač přimnjenje do kisty populistiskich trikow. Minjene połlěto je našich 13 000 dojězdźowacych mjezu 3,2 milionaj razow překročiło. Tomu napřećo steji po podaćach zwjazkoweho knježerstwa jeničce 289 njedowolenych zapućowanjow při němsko-danskej hranicy. Začini nutřkowna ministerka našu mjezu bjez spóznajomneje přičiny, zo by za populistami běhała? Z prawom čuja so ludźo za nós wodźeni. Trjebamy srědki za moderne kontrole a rozrisanja za mjezy překročace, europske zhromadne dźěło.
Sće so na němsko-danskej mjezy hižo wo aktualnym połoženju wobhonił?
„Chcemy tu dołho dale žiwi być“
21lětna Malin Tellmann studuje prawnistwo w Münsteru a je tuchwilu praktikantka w mjeńšinowym sekretariaće. Wona pochadźa ze Saterskeje – najmjeńšeje rěčneje kupy Europy. Liza- Marija Cyžec je so z njej rozmołwjała.
Za mnohich je saterfrizišćina njeznata. Kak rěč klinči a kak rozeznawa so wot druhich rěčow?
M. Tellmann: „Hallo Düütsklound uus rakt et un uus skäl et ook noch langer reke“. (Halo Němska! Smy tu žiwi a chcemy tu dołho dale žiwi być!). Saterfrizišćina je wuchodofriziska rěč. Klinči kaž měšeńca mjez jendźelšćinu a delnjoněmčinu. Wosebitosć rěče su ćehnjenje wokale a dwojozwuki. Geografiskich wosebitosćow dla je so wona jenož w Saterskej – najmjeńšej rěčnej kupje Europy zdźeržała.
Maće tróšku nazorniše informacije wo Saterskej za nas?
M. Tellmann: Saterska wobsteji jeničce ze štyrjoch gmejnow. Wone leža na pěskowej kupje, kotraž je wot bahna wobdata. Jenički puć dele z kupy běše rěka. To běše kaž přirodna barjera, kotraž je rěč tu zdźeržała. Přiwšěm pak rěča Saterfrizojo w kóždej gmejnje tež hinaši dialekt.
Kolesowarjo wosebje ćerpja
Swojeho studija dla je Hagen Domaška z Wojerec do Drježdźan ćahnył. Mjeztym bydli hižo něhdźe 30 lět w sakskej stolicy. Liza-Marija Cyžec je so z nim wo sćěwkach po sypnjenju Carolineho mosta rozmołwjała.
Jako sy wo podawku słyšał, kak sy so čuł?
H. Domaška: Sym w telewiziji wobrazy wo sypnjenym mosće widźał. Njemóžach situaciju tak prawje wopřimnyć, dokelž njeběch z tym ličił. Zawčerawšim sym potom do města jěł a skóncowany móst prěni raz live widźał. Be to šokěrowacy wokomik za mnje.
Móst je přewšo wažny wobchadny zwisk w sakskej stolicy. Kak wobwliwuje njezbožo wobchadnu situaciju a wšědny dźeń w Drježdźanach?
W přichodźe lěpje planować
Štóž dyrbi tele dny do Budyšina na dźěło abo ma někajke terminy w sprjewinym měsće, dyrbi chětro dobre čuwy měć. Hnydom dwaj wažnej wobchadnej zwiskaj stej twarskich dźěłow dla zawrjenej. Předewšěm rano a popołdnju so wobchad w měsće haći. Wjele šoferow spyta na pódlanskich dróhach wobchadej wuńć, čehoždla dyrbiš wšudźe kedźbliwy być.
Na Mužakowskej dróze su dźěłaćerjo tónle tydźeń druhi twarski wotrězk zahajili. Wobjězdka je po Budyskej Strowotnej studni přihotowana. Před tydźenjom dyrbjachu šoferojo zdźěla hišće po Flincowej jěć, štož běše za šulerjow Serbskeho zetkawanskeho centruma strašne. Derje zo tam nětko zapokazowarjej rano šulerjam přez puć pomhataj.
Ryby zaso derje narostli
Chrjebjanska rybjaca tzwr nawjazuje na dołhu tradiciju wobhospodarjenja wodźiznow. Sobudźěłaćerjo něhdźe 200 hatow z cyłkownej płoninu 823 hektarow w Zhorjelskim a Budyskim wokrjesu hladaja. Wo lětušich wuměnjenjach a wužadanjach je Andreas Kirschke z jednaćelom Dietmarom Mühle rěčał.
Kajke budu lětuše žně rybow?
D. Mühle: Móžemy spokojom być. Hladajo na produkciju karpa wotbłyšćuje so normalny dobytk. Ličimy z wunoškom něhdźe 380 tonow karpa. Wysokich temperaturow wody dla pak njemóžachmy w připrawje Sprjojčanskeho rybarstwa telko rybow plahować, kaž předwidźane. W lětnich měsacach picowanje znowa wupruwowachmy, zo bychmy stratam zadźěwali. Z přirostom pak spokojom njejsmy.
Kotre wužadanja maja rybarjo lětsa zmištrować?
Wulki zajimza naprašowanje
Matej Cyž z Chrósćic studuje tuchwilu w poslednim semestrje medijowu techniku. We wobłuku swojeho bachelorskeho dźěła je student naprašowanje wo temje „Hornjoserbšćina we WhatsApp“ wozjewił. Liza-Marija Cyžec je so z nim rozmołwjała.
Čehodla sy so za tutón temu w swojim bachelorowym dźěle rozsudźił?
M. Cyž: Někotryžkuli raz sym z přećelemi na narodninach wo tym diskutował, hač komunikujemy přez Whatsapp skerje němsce abo serbsce. Prašach so, hač ma pisomne wužiwanje hornjoserbšćiny na digitalnych platformach skerje pozitiwny abo negatiwny wliw na maćernorěčnych.
Sym zwěsćiła, zo sy naprašowanje póndźelu wječor online stajił. Kak wulki je zajim za nje?
