w nowinskim archiwje namakane
Wón je dobry, znaty spisowaćel, a wón je mój přećel hižo wot dawna, hižo z dźěćacych lět ... W naju dźěćatstwje běch často z nim hromadźe, činjachmoj hłuposće, kaž to pola wjesnych dźěći hinak njebě a hinak njeje, do Hórčan skały nošachmoj hromadźe wobjed našimaj nanomaj ... Mojej staršej bydleštaj tehdy nimale w Brězanec susodstwje. My chodźachmy k nim, woni k nam ... Dobre knihi pisa, sym jich tójšto čitał. Mnoho, štož so w tutych knihach wopisuje, je z Worklec; wěm wo tych wěcach, druhdy sym je tež sobu dožiwił ... Wěm ze swójskeho dožiwjenja, zo Jurij swojeho nana jara lubowaše, to tež w knize „Stary nan“ přeco zaso začuwach. Nan a syn měještaj jara dobry poměr, běštaj přeco jara přezjednaj ... Kajkiž bě wón jako hólčec, tajki je tež dźensa – přeco přećelny.
Worklečan Pawoł Bik w rozmołwje z Benom Rječku do 70. narodnin
Brězana, Nowa doba ze 7. junija 1986
„Tajki je tež dźensa – přeco přećelny“
Nakładnik jeho poslednjeje knihi
Swoje prěnje wuskutkowne zetkanje z Jurjom Brězanom mějach hišće w jeho Budyskim bydlenju kónc sydomdźesatych lět, jako wopytach jeho z přećelom, spěwytwórcom Gerhardom Gundermannom. Gundi bě za swoju Wojerowsku spěwnu skupinu program zdźěłał a za njón krótke dramatiske sceny z romana „Krabat oder die Verwandlung der Welt“ wužiwał. Chcyše Brězanej wo tym powědać a mištra dodatnje wo dowolnosć prosyć, kotruž bjez problemow tež dósta.
Po tym Jurij Brězan naju přeprosy, naposkać sej dospołnje nowy tekst z jeho pjera, a běch njemało zadźiwany, zo chcyše wulki spisowaćel jón jenož namaj hosćomaj přednjesć.
Pozdźišo sym tole hišće časćišo dožiwił, sydom razow znajmjeńša. Zo podawaše wón ekskluziwny dohlad do nastawacych manuskriptow, bě za mnje stajnje překwapjenka a něšto wosebite.
Stary nan (wujimk)
Po prěnjej wójnje běchu Hawkecy dołhi čas chlěb sami pjekli, dwójce za měsac zwjetša.
Nawječor by Tobiaš dźěžu a měch muki z hornjeje łubje do jstwy stajił a w kuchni před pjecu šćěpy nakładł. Wěc žony bě, ćěsto w prawym času naměšeć a zdypkom na postajenu hodźinu pěc zapyrić.
Žona smjerćrady čitaše, zwjetša wječor pozdźe, doniž nad knihu njewusny. Ale hdyž jej wodnjo něšto zajimawe na woči přińdźe, by sej wona sama sebi tež raz hodźinku pokradnyła.
Jónu so sta, zo přińdźe jej to zajimawe na woči runje na dnju chlěbpječenja. Wona so začita – pjeć minutow jenož, by sej rjekła –, pozaby nad dalokim, cuzym swětom powědki swój bliski domjacy, w skale zatrubichu swjatok, wona so storhny, lětaše a chwataše, suny walčk do pjecy a pod njón horšć słomy.
w nowinskim archiwje namakane
Ně, Brězan njetrjeba so swojeho tworjenja hańbować. Abo, kak je to z basnju „Kak wótčinu namakach“, směš jemu tutu a druhe stajnje pod nós tykać?
Sy z tutej basnju tehdy něšto wopačneho činił, hdyž dźensa na to zhladuješ?
„Kóždy čłowjek něštožkuli wopak čini. Zaleži jenož, kelko w žiwjenju. Štož tutu na ominozne wašnje narěčanu baseń ,Kak wótčinu namakach‘ nastupa, da dyrbju to wospjetować, zo bě to nadźija ze započatka. A tutu nadźiju njejsym jenož ja měł. Tutu mějachu tež tajcy znaći kaž Hans Bloch, Bertolt Brecht, Stefan Heym, Arnold Zweig, Heinrich Mann – kopica ludźi, kiž njejsu komunisća byli. Tući su samsnu nadźiju stajeli na nastawacu nowu Němsku.“ ...
A kak je to z tej nadźiju dźensa, kak by spisowaćel baseń wo wótčinje znowa pisał?
Jurij na wotmołwu dołho čakać njeda. Ma wid na to, jasne nutřkowne stejišćo.
Z perspektiwy Američana
„A mój mały lud – widźu wuskosć, roztorhanosć, žiwjensku wolu a letargiju, widźu, kak so rěčny rum drjebi, pisam knihi za někotre sta čitarjow dźensa, jutře budźe jich mjenje. Přihladuju z cuzymaj wočomaj wotwonka a sym tam, hdźež stajnje běch, wosrjedź njeho. Hladam wotwonka a pisam wotnutřka.“
Kak dźiwnje swět so wobroća
Čorny Pětr měješe wěčnje ze wšěm njezbožo a by tola kusk zboža tak jara derje trjebać móhł, hdyž dźě bě jeho stwa połna dźěći, swinjo w chlěwje dołhe-klechate, kruwa w hródźi kosćata, jeho pólko ležeše na pěskach, łuka pod samej skału, a pjatk ze skały domoj njebě jeho móšeń ženje ta najtučniša. A dokelž to tak bě a dokelž móžeše wón pokrutu nakrać tak abo znak a wona bě wěčnje prjedy dokrata, hač běchu brjuchi natykane – tohodla potajkim wón swoje pólko pleńčeše kaž poswjatokowski zahrodnik swoju hrjadku a so wo swoju šaku staraše, kaž by wona złote ćelo była. Snano wona to za njeho tež bě.
W lěće wón stańši z łoža na łučku pod skału dojědźe, šaku napoji a ju podeji. Wječor naposledk hišće jónu za njej pohladny a jej na nóc so napić da. Ducy domoj potom załoži wón druhdy – snano, hdyž bě dźeń bjez wjetšeho njezboža wuběžał – do korčmički, powěsny čapku na hozdźik, wusydny so kaž knjez za jedne z tych třoch blidow a čakaše, doniž so korčmarka njezjewi, a so wopraša: „Je ći po jednym, Pětrje?“
„Mi je po jednym, Kata“, praji wón a suny tři najgroše na blidowu kromu.
Nowe kajkosće wotkrył
Jurij Brězan: Serb, nošer narodneho myta, intelektualny, zwadny, narcistiski, njepřistupny – tajke mějach předstawy wo najwuznamnišim serbskim spisowaćelu 20. lětstotka hišće w lětach swojeje dźěławosće jako šefdirigent w Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle. 13 lět pozdźišo, jako intendant Serbskeho ludoweho ansambla, běchu to runje tele kajkosće, kotrež moju wćipnotu pozbudźachu, tohole muža zeznać.
Wo wuměłstwje, žiwy być
Na njeličenych městnach za literarne wotpadki kołowokoło Lipska namakach w lěće 1991 tež někotre palety ze zeleno-běle wuhotowanej škitnej wobalku. Kniha Jurja Brězana měješe titl „Mein Stück Zeit“ a bě 1989 w nakładnistwje Neues Leben wušła.
Wuchowachmy Brězanowe knihi a wjezechmy je jónu sobotu z nakładnym awtom předewzaća Katlenburgska mineralna studnja do wudwora Albrechthausen pola Katlenburga w Delnjej Sakskej.
Něšto lět pozdźišo čitaše Jurij Brězan pola nas w Katlenburgu we wobłuku rjada „Wotpadkowi literaća čitaja – zetkanja z awtorami, kotrychž twórby smy ze smjećow zběrali“. Hač do lěta 2001 je na te wašnje 180 awtorow a awtorkow do Katlenburga, Suterody a Wachenhausena přišło.
Časy a rumy překročeć
Brězanej samomu bě jewišćowa wersija romana „Krabat“ wažna. Po prěnich rozmołwach přewostaji wón za to prawa Złokomorowskemu Nowemu jewišću. Dóstach nadawk, twórbu dramatizować a inscenować. Hromadźe z Giselu Kahl dach so do dźěła.
Myslach sej, zo jedna so wo „tu“ stawiznu Krabata, při čitanju knihi pak pytnych, zo běch so myliła. Brězan njebě mjenje hač nowy uniwersum stworił. Krabatowa stawizna, kotruž znajach jako dźěćo z knihi „Die Schwarze Mühle“, bě tež někak pódla, roman pak spyta něšto wjele wjetšeho powědać. To bě fantastiske a zdobom filozofiske rozestajenje ze swětom, ze zamołwitosću napřećo přirodźe a stwórbje a kak zamołwiće jednotliwc ze swojimi talentami a zamóžnosćemi wobchadźa. Běch překwapjena a tróšku wohańbjena, dokelž njeběch wo knize do toho ničo wědźała. Hdyž je 1976 wušła, sym runje do šule zastupiła. Tež pozdźišo so jeje njedohladach. Wobžarowach to a sym to intensiwnje nachwatała.
Krabat (wujimk)
Tež ja sym dźěleny. Při zdónku lipy, na kotrejž swjećo Knježny Marije z lěsa wisa, sedźu w chłódku a hladam sebi napřećo. Ja, sedźacy, sym starši hač ja, přichadźacy, rozsudźu so, zo sym tón přichadźacy. Wón je tón, kotrehož sym wróćo wostajił, a ja sym tón, kotryž je so sam stworił.
Kaž zwobroćeny wothłós wony rěči, štož ja myslu. Abo za mnu rěči. Abo rěči wón prěni, a ja myslu za nim?
Dóńdu k njemu, stejimoj porno sebi w špihelowacej škleńcy swjećeća: liniju po liniji je wón ja, a sym ja wón, nadźijane, myslene, skućene.
Praju, sym tebje stworił.
Wotmołwju, njemóžeš ničo stworić, jeli nic sam sebje. Abo by sebje stworił zwonka sebje.
Wěm to, praju, a chcu być ja: sam sebje stworjacy.
Poswěwam so. Sy wumóženje pytał: tole wone je. Njeje žanoho hinašeho.
Hladam na sebje, moje žiwjenje w mojim wobliču. Štyri kamjentne strachi abo štyri kamjentne nadźije z prastareho stołpa. Strachi njejsu rozprochnjene, nadźije nic wot dobow rozžrane. Słónco swěći, a móže być, zo je wjace nadźije we wobrazu hač stracha. A wjace dowěry hač dźěćaceje wěry.
