Z wudaća: pjatk, 26 junija 2020

Smjerdźaca (aha/SN). Wjele móžetej sej spřećelenej susodce Gabriela Matcyna a Róžamarija Bernardcyna powědać, hdyž při rjanym wjedrje w chłódku starych lipow w Smjerdźacej na roznošo­warja Serbskich Nowin čakatej. Hdyž stej wo nowosćach z našeho wječornika ­zhoniłoj, so rozmołwa mjez nimaj dale pleće. By-li pak móhła ławka, na kotrejž po dźěle wotpočinatej, powědać, byštej wjele zajimawostkow – rjanych kaž tež bolostnych – zhoniłoj.

Pod mjeztym stolětnymi lipami ste­ješe hižo zdawna na samsnym městnje ławka z ćesaneho zornowca. Na njej zetkawachu so něhdy wowka Gabriele Hana Misalina a mać Róžemarje Hańža Rachelowa a jako třeća tež Lisbet Rječcyna. Mjez žonami knježeše stajnje dobra nalada. Jan Misala, pozdźišo znaty Worklečanski herc, hraješe na ćahatej harmonice a jich serbske spěwy po cyłej hornjej wsy wjesele klinčachu.

Zwjazanosć z dźěćimi tež nadal digitalnje pěstuja

„Druhdy je njedobre tež za něšto wušne“, by moja njeboh wowka rjekła. Wězo swój čas njeměješe wona před wočomaj aktualnu koronapandemiju, ale mysleše na čas, jako běchu ludźo zbožowni, dokelž njetrjebachu so hižo wójny dla strachować. Kotry wužitk pak ma korona? Zwěsćam, zo zaběramy so bóle z digitalnym swětom. Poskitki w serbskej rěči, kotrymž móžemy so jeničce wirtuelnje bližić, přiběraja. Wjetšina z nich je na termin abo něšto dnjow wjazana, někotre pak tež maja wutrajnych wuwiwarjow a na nowych idejach njelutuja.

Tajki přikład je Njebjelčanska pěstowarnja „Jan Skala – Barbojte kamuški“. Ručna klanka Lotka a jeje towarška Sophia zaběratej so w krótkich widejach ze zwjetša lóštnymi, druhdy tež z chutnymi temami wšědneho žiwjenja. Na te wašnje wonej dźěćom a dorosćenym swět wotwěratej. Powěsć wo nimaj a jich akciji je so spěšnje po Łužicy roznjesła. „Smy jara překwapjeni, kelko ludźi je sej mjeztym naš poskitk w interneće wobhladało. A zajim njewoteběra“, praji kubłarka Sophia Budarjec, „za to smy našim fanam jara dźakowni.“

W znowa zapřijatymaj meandromaj je Sprjewja přirodniši žiwjenski rum

Jara pomału Sprjewja na wonym mejskim dnju ćeče. Niłkeje wody dla to we wožiwjenymaj wotrězkomaj blisko Lemišowa a sewjernje Połpicy lědma pytnješ.

Něhdźe 90 lět bu rěka runu smuhu po skoro kanalizowanym rěčnišću mjez Lemišowom a Nowej Wsy wjedźena. A měješe-li wjele wody, wona wšitko ze sobu torhny, wohrožowaše blisku wjes a ju přepławi. Dotal poslednju wulku wodu Sprjewje z lěta 2013 su sej Połpičenjo hłuboko do pomjatka zaryli. Hačrunjež běchu pódlanske areale łučinoweho lěsa ze Sprjewju mjezowali, njemějachu wjele lět žadyn wužitk z tohole susodstwa. Pobra­chowaše włóžnota w zemi. Nalětnje powodźenja jako zakład wosebiteho ekosystema ju njedocpěchu. Nimo toho njeskićeše rune rěčnišćo mnohim za tajki biotop typiskim žiwocham žiwjenski rum. Rěka sama bě wocuzbnjena.

Z Wolframom Güntherom (Zwjazk 90/Zeleni), sakskim ministrom za energiju, škit klimy, wobswět a ratarstwo, je so Axel Arlt w Połpicy rozmołwjał.

Knježe ministrje, kotry wuznam ma projekt „Redynamizacija Sprjewje“ za Saksku?

Projekt je tuchwilu najwjetši swojeho razu w Sakskej. Tohodla so ćim bóle wjeselu, zo mějach składnosć jón na městnje přepodać. Chcemy přichodne lěta dalše tak wusměrjene naprawy zwoprawdźić, tež w tajkej wulkosći. W ministerstwje na tym dźěłamy, temje rěčne łučiny a škit před wulkej wodu bóle ze so­bu zwjazać. To je dołhodobny nadawk, za kotryž smy tež w hnydomnym pro­gramje statneho knježerstwa pjenjezy přewostajili. Temy přirodneho škita před wulkej wodu budu nas tež přichodne lěta přewodźeć.

Kotre z naspomnjenych předdźěłow po­trjechja předewzaća w Hornjej Łužicy?

Chcemy redynamizaciju Sprjewje dale wjesć. K tomu słušatej saněrowanje a rena­turěrowanje rěki južnje Čelnoho a w Nowoměšćanskej holi.

Lěto wob lěto suchota we Łužicy přiběra. Je přičiny so starosćić, zo bě tónle naroč­ny projekt za dźesać, pjatnaće lět snano po­darmo?

„Znowazjednoćenje Němskeje – són a woprawdźitosć“ rěka kapsna kniha z pjera Waltera Leonharda. Rodźeny ­Durinčan je 40 lět we Wětrowskej šamotowni­ dźěłał. Serbske Nowiny wozjewjeja­ jeho trochu wudospołnjene, wot Arnda Zoby a Friedharda Krawca ­z přećelnej­ dowolnosću nakładnistwa DeBehr zeserbšćene dopomnjenki.

Wotmołwu trjebachmy tež na tele prašenja: 3. Z kajkim technisko-komercielnym konceptom móžemy po móžnosći wjele dźěłowych městnow zawěsćić? 4. Z kotrymi wosobami w načolnistwje natwarimy nowu předewzaćelsku strukturu? 5.  Komu słuša ludowe swójstwo našeho předewzaća?

 Na nas čakaštej kopica nadawkow na njeznatym polu a spjećowanje ze wšěch wobłukow zawoda. Lěta dołho su so sobudźěłaćerjo zwólniwje po načolni­stwje měli, kotrež nětk do prašenja stajichu. 

3. Čas přewróta a wužadanja, stejnišća a dźě­łowe městna we wuchodoněmskim wohnjokrutym zawodźe zachować

 

3.1. Naprawy, produkciske stejnišća Wětrowskeje šamotownje wobchować.

Do Wětrowskeje šamotownje słušachu 31. decembra 1989 slědowace zawody a produkciske wobłuki:

Wo njewotkrytym podźělu serbskich duchownych na natwarje katolskeje cyrkwje w Sakskej spočatk 20. lětstotka

Nabožina, migracija, razantna towaršnostna změna, identita, přisłušnosć a wotmjezowanje – tele hesła njejsu jeno dźensa brizantne, ale zbudźachu tež hižo w prjedawšich časach wótre diskusije a sylne rozestajenja mjez domoródnymi a přisydlencami. Naspomnjenym hesłam a temam wěnuje so stawiznar Benjamin Gallin w swojej Lipšćanskej disertaciji „Katholische Arbeiter im Mutterland der Reformation. Konfession und Arbeits­migration in Sachsen 1871–1914“, kotraž je loni w Paderbornje wušła. Statysacy katolikow, hłownje z dźensnišeje Pólskeje a Čěskeje, ale tež z Italskeje běchu w Sakskej kónc 19. a spočatk 20. lětstotka dźěło pytali. Někotři z nich so trajnje w Sakskej zasydlichu, druzy jenož (wospjet) na wobmjezowany čas w Sakskej skutkowachu. Runočasnje móžemy w katolskej cyrkwi, kotraž bě w dotal přewažnje ewangelskej Sakskej na Drježdźanski dwór a łužiske wosady wobmjezowana, njesměrny rozmach nastupajo natwar cyrkwinskich strukturow wobkedźbować.

W tutej kolum­nje powědaja štyrjo redakciji SN znaći mjezynarodni awtorojo, wotměnjacy so pod pseudonymom „prof. Wink“, jónu wob měsac wo swojich­ nazhonjenjach a dožiwjenjach we wobłuku zetkanja kulturow, identitow, rěčow a narodnych­ mjeńšin.

Koronapandemija a z njeje slědowacy lock­down je čas měnjacych so wašnjow a prawidłow. Za mnohich je to zdobom čas stracha. Za prof. Winka, kiž rady puću­je a so z přećelemi zetkawa, kiž runje tak rady za ludźimi slědźi – štož sej wuski kontakt z nimi žada –, kaž studentam přednošuje, je čas korony jara ćežki. Stajnje dyrbi online być, štož jeho womučnja, a zwjetša internetne zoom-diskusije z kolegami a studentami jeho njespokojeja. Za njeho je direktna interakcija njenarunajomna.

Kaž kóždy fenomen ma tež pandemija po zdaću wjace hač jenož jednu dimensiju. Prof. Wink dyrbi připóznać, zo bě jeho karbonowy slěd jara sylny. Wón jara paruje pućować, přiwšěm so wjeseli, zo zemja mjenje ćerpi.

Hižo w lěće 1893 wozjewi Jakub Lorenc-Zalěski (1874–1939) prěni dźěl swojeho roman­tiskeho powědančka „Serbscy Rjekowje“ w 1. lětniku „Łužicy“. 1922 wuńdźe předźěłane powědančko w rjedźe „Dom a Swět“, a 1957 wuda nakładnistwo Volk und Wissen pod titulom powědančka zběrku Zalěskowych twórbow. Stawizna jedna za čas wuprawow wuchodofrankskeho krala (a sakskeho wójwody) Hendricha I. (Heinrich I.) přećiwo kmjenam Połobskich Słowjanow. Dožiwjenja hłowneho pro­tagonista, młodźenca Zapasa, su čitarjej hłowna wobsahowa nitka. Dalšej twórbje knihi stej „Kifko“ a awtobiografiski tekst „W putach wosuda“, kotryž žiwjenski wot­rězk Zalěskeho w Slepom reflektuje. Nadeńdźemy illustracije Měrćina Nowaka-Njechorńskeho. Slěduja krótše teksty a basnje, mjez druhim „Dopomnjenka na Mikławša ­Andrickeho“, kiž bě wot dźěćatstwa wjelelětny přećel Zalěskeho. W dosłowje informuje Jurji Młynk čitarja wo žiwjenju a tworiwosći Zalěskeho. Měrćin Brycka

Kak struchły a zymny je swět bjez barbow, pokazuja rysowanki šulerjow Kulowskeje zakładneje šule.Foto: Lubina Dučmanowa
Šulerjo rjadownje 4a Krabatoweje zakładneje šule Kulow so wjesela, zo móža wšitcy zhromadnje wuknyć. Přestawki wužiwaja za zhromadne hraj­kanje a bachtanje. Zo by wučba wotměnjawa była, wuwučujemy nimo matematiki, němčiny, jendźel­šćiny a wěcneje wučby tež serbšćinu a wuměłske kubłanje. We wuměłskim kubłanju zaběraše so rjadownja z němskej knihu „Als die Farben verboten wurden“. Nowy prezident wobknježi cyły kraj a chce za sebje wšo rjane a wšitke bar­by měć. Ludźo nje­smědźa so wjace wjeselić, a wšitko je čorne a šěre. Do­kelž pak so nadźija ženje njezhubi, molowachu dźěći jedyn puć, na ko­tryž narysowachu jednu barbojtu wěc. Na kóncu so wšitcy nad wobra­zami dźiwachu. Lubina Dučmanowa

Foto: Wendelin SmołaPilnje Florian a Wendelin (wotprawa) swojim rostlinkam přiliwataj.

Łopješka kukuricy hižo ze zemje kukaja.