Tanki „Praske nalěćo“ podusyli (1)
21. awgusta 1968 wobsadźichu armeje Sowjetskeho zwjazka, Pólskeje, Madźar- skeje a Bołharskeje Čěskosłowaksku a podusychu z wojerskej mocu „Praske nalěćo“ reformerow wokoło woblubowaneho šefa komunistiskeje strony KSČ Alexandera Dubčeka. Hižo měsacy běchu wojacy krajow Waršawskeho pakta, tež Narodneje ludoweje armeje, w lěsach na mjezy k ČSSR přebywali. W juliju a awgusće 1968 wotměchu so zeńdźenja nawodnistwow komunistiskich stron Sowjetskeho zwjazka, Pólskeje, NDR, Madźarskeje a Bołharskeje z načolnikami KSČ w Bratislavje kaž tež mjez KSSZ a KSČ w Čiernej nad Tisou a hišće 12. awgusta mjez KSČ a SED w Karlovych Varach. Z mjeztym přistupnych dokumentow z archiwow zhonimy, zo je generalny sekretar Leonid I. Brježnjew dołho spytał konflikty z reformerami KSČ politisce rozrisać, dokelž boješe so mjezynarodneho protesta při wojerskim zakročenju. Přiwšěm rozsudźi so za wojersku akciju.
Aliěrowane wójsko přizemiło
Jako bě Sowjetska armeja před 75 lětami hobersku bitwu w Kuršćanskim wobkruhu dobyła, změni so tež w južnej Europje wójnske połoženje na dobro antihitlerskeje koalicije. Nalěto 1943 běštej ameriske a jendźelske wójsko w sewjernej Africe tam wojowacych wosom italskich diwizijow kaž tež štyri němske diwizije Afriskeho korpsa generalneho pólneho maršala Ericha Rommela pobiłoj. Jendźelčenjo běchu pod komandom pólneho maršala Bernarda Lawa Montgomeryja kónc lěta 1942 planowanemu dobyću Egyptowskeje zadźěwali a spočatk 1943 w Libyskej fašistiske nadběhi rozbili.
Před 75 lětami „Citadela“ pola Kurska rozbita
Lěto 1943 sta so z rozsudnym přewrótom w Druhej swětowej wójnje. 2. februara bě zbytk wójnskeho kotoła pola Stalingrada kapitulował, a Sowjetska armeja bě hobersku bitwu nad Wolgu dobyła. Wot 19. nowembra 1942 hač do 2. februara 1943 běchu sowjetske fronty na 330 000 wojakow sylnu 6. němsku armeju pod komandom generalneho pólneho maršala Friedricha Paulusa wobkružili a 22 diwizijow zničili. 91 000 němskich wojakow poda so do wójnskeje jatby. Nimo němskeho wójska porazychu tež jeho zwjazkarjow – 8. italsku, 2. madźarsku kaž tež 3. a 4. rumunsku armeju – w bitwje nad Wolgu. Fašistiske wójsko zhubi w tutym njesměrnym wojowanju dohromady 800 000 wojakow, 2 000 lětadłow, 2 000 tankow a 10 000 kanonow.
Po dobyću nad Stalingradom wuswobodźi Sowjetske wójsko 8. februara Kursk a 14. februara 1943 Rostow nad Donom, postupowaše na juhu kraja 700 kilometrow na zapad a bě poł miliona kwadratnych kilometrow wróćo zdobyła. Srjedź lěta 1943 słužeše 35 procentow Němcow we Wehrmachće. Sowjetsko-němska fronta ćehnješe so wot Finskeje a Leningrada 3 000 kilometrow hač k Čornemu morju.
Z Budissina hamtski Bautzen so stał
3. junija před 150 lětami wuda sakskokralowske ministerstwo nutřkowneho postajenje, zo njeměło město nad Sprjewju kaž lětstotki do toho němsce Budissin, ale wotnětka hamtsce Bautzen rěkać. Komentar k ministerialnemu wukazej z Drježdźan tak wopodstatnja, zo „změna mjena města wotpowěduje žadanjam wikowarjow a přemysłownikow, přetož woni sej hamtske wužiwanje mjena Bautzen žadaja. Te bě so hižo dlěši čas nimo oficialneho pomjenowanja Budissin wužiwało.“ Wot ministra von Nostitza Wallwitza podpisany wukaz bu hakle 9. junija w Budyskej němskej wokrjesnej nowinje wozjewjeny.“ Wot toho dnja njerěkaše nowina hižo Budissiner Nachrichten, ale Bautzener Nachrichten.
Praski zběžk spočatk Třicećilětneje wójny był
Na Praskich Hradčanach dóńdźe 23. meje 1618 k podawkej, kotryž bě spočatk Třicećilětneje wójny. Čěske stawy, předewšěm protestantiscy zemjenjo, wobarachu so krutym naprawym kejžora Matthiasa, kiž chcyše jich wot kejžora Rudolfa II. lěta 1609 spožčene priwilegije za škit ewangelskeje wěry wotstronić a ludnosć kraja k nawrótej ke katolskej wěrje nuzować. Hospodarstwo zemjanow bě so zesłabiło, a Němcy jich ze zastojnstwow wutłóčichu. Čěscy byrgarjo pak stonachu wysokich dawkow dla, a burja žadachu sej wuswojenje z robotow. Rozhorjeni čěscy zemjenjo zhromadźichu so tuž 23. meje 1618 před kencliju na Praskim hrodźe a ćisnychu kejžorskeho naměstnika Jaroslawa von Martineca, hrabju Wilhelma von Slavatu a tajneho pisarja Philippa Fabriciusa ze 17 metrow wysokim woknom. Podobne bě so hižo 200 lět do toho w radnicy stało, jako běchu přiwisnicy Jana Husa pod nawodom Jana Želivskeho 30. septembra 1419 němskich radźićelow z woknom ćisnyli, štož bě spočatk wojowanja husitow. Druhe Praske z-woknom-ćisnjenje 1618 je tak Třicećilětnu wójnu zawiniło.
Festiwal w Budyšinje „sinfonija radosće“ był
II. festiwal serbskeje kultury wot 18. hač do 26. meje 1968 je něhdźe 90 000 hosći w Budyšinje dožiwiło. Wón bě 20. róčnicy schwalenja sakskeho serbskeho zakonja wěnowany. Festiwal sławjachu jako „Sinfoniju radosće“. 130 kulturnych ćělesow z wjace hač 3 200 akterami, mjez nimi 2 400 serbskich lajskich wuměłcow, wuhotowa 80 programow. Chóry Meja, Lipa a Budyšin zanjesechu Zejlerjowy/Kocorowy oratorij „Serbski kwas“, hudźbnje přewodźany wot Lipšćanskeho rozhłosoweho orchestra pod dirigatom Jana Bulanka.
Hornja Łužica do dweju wokrjesow dźělena
Lětstotki přisłušeše Hornja Łužica čěskemu kralestwu, něhdźe sto lět pak tež braniborskemu markhrabinstwu. Lěta 1231 wuda so sotra Beatrix čěskeho krala Otokářa II. na markhrabju Otta III., kiž zhromadnje z bratrom Johannom I. z rodu Askaněrow nad Braniborskej knježeše. Dokelž njemóžeše čěski kral swojej sotře wěno wupłaćíć, přirjadowa so hač do lěta 1253 Hornja Łužica Braniborskej. W kraju knježeše tehdy pokoj, hospodarstwo bujnje rozrostowaše a města so wobohaćachu. Otto III. a Johann I. wobzamknyštaj, zo ma so po jeju smjerći Hornja Łužica mjez jeju synami rozdźělić.
W dnja 1. meje 1268 w Plauenje wustajenym wopismje so dźělenje do wokrjesow Budyšin (Budissin) a Zhorjelc postaji. Hranica mjez wokrjesomaj bě rěka Lubata wot jeje žórła hač tam, hdźež so wona do Sprjewje wuliwa. Wottam wjedźeše hranica runu smuhu, trochu zapadnje nětčišeje dalnodróhi 156, dale hač do Mužakowa nad Nysu. Před Mužakowom bě cyrkwinska wjes Jabłońc jako hranica naspomnjena. Kaž Wojerecy a Njeswačidło bu Jabłońc w dźělenskim wopismje prěni króć naspomnjeny.
Před 75 lětami so pozběhnyli
Waršawa bě w lěće 1939 město z najwjace Židami na swěće. Poł miliona bě tam doma. Nadpad němskeho wójska 1. septembra 1939 na Pólsku bě za nich kaž za dalšich Polakow čas złóstnistwow. Wot lěta 1940 dyrbjachu wšitcy Židźa pólskeje stolicy w štyri kwadratne kilometry wulkim ghetće wusko hromadźe stłóčeni bydlić. Něhdźe 100 000 z nich špatnych poměrow dla zahiny. 1942 započachu esesacy Židow deportować, zwjetša do sto kilometrow zdaleneho koncentraciskeho lěhwa Treblinka. Něhdźe 323 000 Židow z Waršawy bu tam z płunom morjenych. Hač dosrjedź lěta 1944 přisadźi w Treblince dohromady na 900 000 Židow swoje žiwjenje. Wot lěta 1964 dopomina tam wopomnišćo z hoberskim kamjenjom z napismom „Nigdy wiecej“ (Nihdy wjace) a ze 17 000 narownymi platami na tamniše wopory fašizma.
Protest přećiwo wuhnaću fararja
Jutře je tomu 80 lět, zo dyrbješe na přikaz nacistiskeje policije Slepjanski farar Bohuměr Rejsler swoju Slepjansku wosadu wopušćić. 11. jutrownika 1938 bě policija duchownemu pisomnje zdźěliła, zo njesmě wón „wohroženja zjawneho porjada a pokoja dla“ w Slepom hižo skutkować.
Rejsler bě so 16. nowembra 1902 němskemu duchownemu w Mittweidźe narodźił. Na studiju teologije w Lipsku zezna bohosłowc serbskich komilitonow a zajimowaše so sylnje za serbstwo. Lěto přebywaše tuž na Budestečanskej farje pola wyšeho fararja Morica Domaški. Rěčnje nadarjeny muž je tam tak derje serbšćinu nawuknył, zo móžeše w njej běžnje rěčeć a prědować.
Před tysac lětami Budyski měr podpisany
Dźensa před tysac lětami podpisaštaj němski kejžor Heinrich II. a pólski wulkowójwoda Bolesław Chrobry (zmužity) na Budyskim hrodźe měrowe zrěčenje, kotrež kóždy pólski šuler jako „Pokój Budiszyński“ ze stawiznow znaje. W Němskej je historiski podawk z 30. januara 1018 lědma znaty a njeje tež na sławnym stukowym wjerchu w awdiencnej žurli Budyskeho hrodu zwobraznjeny.
Budyski měr postaješe, zo měještej Łužica a Milčanski kraj dale pólske wićestwo wostać a zo běše Łobjo – z wuwzaćom Mišna – zapadna hranica pólskeho stata. Zo by so poměr mjez Němskej a pólskim knježićelom dale skrućił, dósta Bolesław I. dźowku Olgu němskeho monarcha za mandźelsku.
