Pólska po pjeć tydźenjach kapitulowała
6. oktobra před 80 lětami skónčichu so ćežke wojowanja w prěnim wot Něm-skeje w Druhej swětowej wójnje nadpadnjenym kraju. Pólske wójsko bě po pjeć tydźenjach boja z fašistiskimi nadběhowarjemi kapitulowało. W bitwje nad rěku Bzura, wot 9. do 19. septembra trajacej, běchu ze Šleskeje a Słowakskeje na Waršawu postupowacej 12. a 14. němskej armeji, mjez nimi 6. tankowy korps, kaž tež z Narańšeje Pruskeje nadběhowaca němska 4. armeja z 19. tankowym korpsom generala Heinza Guderiana, pólsku stolicu wobkružili. W bitwje nad Bzuru běchu najsylnišu pólsku wojersku skupini rozbili.
Waršawu spěšnje zdobyć pak so němskim agresoram njeporadźi. Něhdźe 100 000 pólskich wojakow pod komandom generala Huta je zhromadnje z wobydlerskimi jednotkami a 5 000 bojownikami dźěłaćerskich woborow hač do 28. septembra swoju stolicu rjekowsce zakitował. Samsny dźeń kaž Waršawa je tež 40 kilometrow wot njeje zdalena twjerdźizna Modłin po 18 dnjach wobkruženja kapitulowała. We Waršawje dopomina hižo lětdźesatki pomnik ze žónskej postawu, dźeržacej w zběhnjenej ruce mječ, na wonych zmužitych zakitowarjow stolicy.
Čerwjena armeja wuchodnu Pólsku wobsadźiła
28. septembra 1939 podpisaštaj w Moskwje wonkownaj ministraj Sowjetskeho zwjazka (ZSSR) a Němskeje Wjačeslaw M. Molotow a Joachim von Ribbentrop zrěčenje wo demarkaciskej liniji w Pólskej. Dźeń do toho docpěchu diwizije Čerwjeneje armeje we wuchodnej Pólskej tamnišu, we Versailleskim měrowym zrěčenju 1919 postajenu zapadnu mjezu Ruskeje a zetkachu so tam z wojakami Wehrmachty. Jeje komanderam běchu přikazali, zo maja so sowjetskim jednotkam bjez wojowanja zbližić a so dojednać. Tak docpě tankowy korps generala Heinza Guderiana 28. septembra pola Brjesta-Litowska sowjetske jednotki.
Čerwjena armeja wuchodnu Pólsku wobsadźiła
Po 17 dnjach wójny před 80 lětami mjez Němskej a Pólskej bě hitlerske wójsko jara daloko do susodneho kraja postupiło. Wójskowa skupina Sewjer z 22 diwizijemi, předewšěm jeje tankowa armeja pod komandom generala Heinza Guderiana, nadběhowaše z Narańšeje Pruskeje a bě za dwaj dnjej nimale cyłu pólsku Zapadnu Prusku wobsadźiła. Dalše armeje Wehrmachty wjedźechu ofensiwu z wuchodneje Braniborskeje (nětčiši kraj Lubsko) na wuchod. Wójskowa skupina Juh ze 36 diwizijemi so ze Šleskeje a z čěskich Sudetow na pólsku stolicu měrješe. Njehladajo na rjekowske wobaranje pólskich wojakow docpěchu jeje tanki hižo 8. septembra wokolinu Waršawy a zjednoćichu so wuchodnje stolicy z tankowej armeju Guderiana. Nad rěku Bzuru a sewjernje Łódźe howrjachu krawne boje. Fašisća běchu tamniše so zakitowace diwizije přećiwnika rozbili, a něhdźe 170 000 pólskich bojownikow přińdźe do wójnskeje jatby. Pólske knježerstwo ćekny hižo 6. septembra ze stolicy, 16. samsneho měsaca z kraja do Rumunskeje a wottam dale do Francoskeje a Londona.
Złóstniski nadpad na Pólsku spočatk wójny był
1. septembra 1939 rano krótko po pjećich je 63 diwizijow a 3 000 tankow Wehrmachty němsko-pólsku hranicu spěšnje překročiło a so bjez přizjewjenja wójny přez němske knježerstwo namócnje do susodneho kraja zadobyło. W rańšich hodźinach prěnjeho septemberskeho dnja rjeješe Adolf Hitler w němskim rozhłosu, zo su Polacy Němsku nadpadnyli a „wot 5.45 hodź. my wróćo třělamy“. Dwójce bě wjednik nacistiskeje Němskeje w swojej narěči łžał. Ani jedyn pólski wojak njebě mjezu překročił, ale 2 000 němskich lětadłow bě hižo hodźinu do toho pólske města, lětanišća a wojerske zepěranišća bombardowało.
Pakt mjez fašistiskej Němskej a ZSSR podpisany
23. awgusta 1939 podpisaštaj w Moskwje wonkownaj ministraj Němskeje a Sowjetskeho zwjazka (ZSSR), Joachim von Ribbentrop a Wjačeslaw M. Molotow, němsko-sowjetske zrěčenje wo njenadpadnjenju, štož je do stawiznow jako pakt Hitlera a Stalina zapisane. W přitomnosći Stalina podpisaštaj wonkownaj ministraj na dźesać lět płaćiwe zrěčenje, kotrež Němska 22. junija 1941 z nadpadom na ZSSR złama. Před 80 lětami pak chcyše hitlerska Němska z paktom dwufrontowej wójnje zadźěwać, jeli po planowanym nadpadźe na Pólsku Wulka Britaniska a Francoska němskemu reichej wójnu přizjewitej a ZSSR so na wuchodźe sobu do boja zarjaduje. Zdobom sej Němska z podpisanym zrěčenjom tež jara trěbny import surowiznow a žiwidłow ze ZSSR do Němskeje zaruči. Wotmysł Sowjetskeho zwjazka a jeho nawody Stalina bě, zadźěwać z paktom planam USA, Jendźelskeje a Francoskeje, kotrež chcychu agresiwnosć němskich fašistow na ZSSR wusměrić. Stalin so nadźiješe, wočakowanu wójnu Němskeje ze ZSSR wo tójšto lět přestorčić, doniž so wojerska móc kraja nahladnje njezesylni.
Weimarska wustawa płaćiwosće nabyła
14. awgusta 1919 je Weimarska wustawa, prěnja demokratiska w Němskej, płaćiwosće nabyła. Tři dny do toho bě ju reichski prezident Friedrich Ebert (SPD) na durinskim hrodźe Schwarzenburg podpisał. Weimarska wustawa bě wot lěta 1919 do 1933 zakładny zakoń a zakład prěnjeje němskeje republiki. W njej běchu wudobyća Nowemberskeje rewolucije zakótwjene. Wustawa bě pomjenowana po prěnim městnje schadźowanišća Narodneje zhromadźizny, wušłeje z wólbow 19. januara 1919, kotrež wotměchu so pod terorom konterrewolucionarnych wobrónjenych korpsow. Wot 421 zapósłancow, mjez kotrymiž běchu prěni raz wjacore žónske, bě 236 z byrgarskich stron kaž Narodnokonserwatiwneje strony, Němskeje demokratiskeje strony (DDP) a Centruma. Socialdemokraća (SPD) běchu ze 163 zapósłancami a Njewotwisni socialdemokraća (USPD) z 22 politikarjemi zastupjeni.
Prěni prezident bě předsyda SPD Friedrich Ebert, šef prěnjeho knježerstwa socialdemokrat Philipp Scheidemann. Tón bě 9. nowembra 1918 w Berlinje republiku wuwołał. Knježerstwo bě koalicija ze stronow SPD, DDP a Centruma.
Waršawscy zběžkarjo rjekowsce wojowali
Dźensa popołdnju wokoło 17 hodź. su po cyłej Pólskej zwony zwonili a sireny wuli. Kaž hižo w zańdźenych lětach ludźo mjelčicy stejo wostachu, schilichu hłowu a pokřižowachu so, spominajo tak na historiski podawk před 75 lětami. 1. awgusta 1944 wudyri Waršawski zběžk přećiwo němskim fašistam. Rozkazowanišćo Armije Krajoweje bě po dorěčenju z eksilnym knježerstwom w Londonje swojim něhdźe 6 000 ilegalnym wojowarjam we Waršawje za wuswobodźenje pólskeje stolicy wojować přikazało. Přičina bě, zo so Sowjetska armeja Waršawje bližeše, hačkuli bě hišće na sto kilometrow zdalena.
1. awgust 1944 bu přiwšěm jako zazběh boja wuzwoleny, dokelž poda so ministerski prezident eksiloweho knježerstwa Stanisław Mikołajczyk tón dźeń wječor do Moskwy, zo by ze sowjetskim knježerstwom wo přichodźe kraja jednał. 1. awgusta dopołdnja bě ludowy komisariat (ministerstwo) za wonkowne naležnosće sowjetskeho knježerstwa zdźělił, zo Sowjetski zwjazk jeničce 21. julija 1944 wutworjene knježerstwo Pólskeho komiteja narodneho wuswobodźenja jako prawe a za kraj płaćiwe mócnarstwo připóznawa.
Spočatk wuswobodźenja Pólskeje
We wuswobodźenym wojewódskim měsće Lublin bu 22. julija 1944 Manifest Ludoweje Pólskeje wot dźeń do toho załoženeho Pólskeho komiteja narodneho wuswobodźenja wozjewjeny. W nim běchu jako zaměry wuhnaće němskich fašistow z kraja, wutworjenje ludodemokratiskeho stata, přewzaće mocy w nim, wuswojenje wulkozemjanstwa a monopolow mjenowane. Komitejej přisłušachu Pólska dźěłaćerska strona (PPR), Dźěłaćerska strona pólskich socialistow (PPS), lěwicarske křidło Ludoweje (burskeje) strony Pólskeje, Demokratiska strona a Zwjazk pólskich patriotow w Sowjetskim zwjazku (ZSSR), kotryž bě so sobu wo nastajenje 1. armeje Pólskeho wójska postarał. Edward Osóbka-Morawski bě předsyda komiteja a Bolesław Bierut prezident. 22. julij bě potom w Ludowej Pólskej jako Dźeń wozrodźenja statny swjatk.
Atentat na Hitlera so njeporadźił
20. julija bě tomu 75 lět, zo je połkownik Claus hrabja Schenk von Stauffenberg (1907–1944) spytał, přez atentat w rozkazowanišću Hitlera we Wjelčiznje (Wolfsschanze) w Narańšej Pruskej jeho morić. Z tym chcyše Stauffenberg puč wójska wuwabić a wójnu skónčić. Bohužel pak so atentat njeporadźi.
Z dobyćemi Sowjetskeje armeje a z přizemjenjom ameriskich a britiskich wojakow 6. junija 1944 w Normandiji rosćeše w byrgarskej opoziciji dopóznaće, zo je wójna přěhrata. Generalny połkownik Ludwig Beck (1880–1944), kiž bě wot 1933 do 1938 šef generalneho štaba Wehrmachty, steješe na čole opozicije. 1938 bě Hitler jeho wotsadźił, dokelž měnješe Beck, zo njeje němske wójsko sylne dosć za wójnu. Byrgarsku politisku opoziciju nawjedowaše bywši Lipšćanski wyši měšćanosta Carl Friedrich Goerdeler (1884–1945). Wón, Beck a jeju přisahancy chcychu po smjerći Hitlera mócnarstwo nacijow wotstronić, wojersku diktaturu wutworić a přiměr z USA a Jendźelskej wujednać.
Wjetšina Běłoruskeje wuswobodźena
20. julija před 75 lětami docpě 1. a 2. běłoruska fronta w boju přećiwo němskej Wehrmachće wažny wuspěch. Jeje armeje překročichu rěku Bug a po tym sowjetsko-pólsku statnu hranicu. Měsac do toho, 23. junija 1944, běchu 1. baltiska, 1., 2. a 3. běłoruska fronta ofensiwu „Bagration“ za wuswobodźenje Běłoruskeje zahajili.
