Nic jenož navajo, abo: Hdy je „mała rěč“ wužitna?
W tutej kolumnje powěda šěsć redakciji SN znatych mjezynarodnych awtorow, wotměnjacy so pod pseudonymom „prof. Wink“, jónu wob měsac wo swojich nazhonjenjach a dožiwjenjach we wobłuku zetkanja kulturow, identitow, rěčow a narodnych mjeńšin.
Nanajpozdźišo z filmom „Windtalkers“ z hollywoodskim starom Nicolasom Cageom z lěta 2002 je powšitkownje znate: Nałožowanje rěče navajo w zwisku ze šifrěrowanej komunikaciju je ameriskim wojerskim jednotkam, wojowacym za čas Druheje swětoweje wójny z Japanskej, wuraznje pomhało. Japanscy dešifranća njezamóchu tónle „navajo-kode“ ženje rozłušćić. Mjenje znate pak je, zo su Američenjo w datym zwisku tež rěče přisłušnikow druhich „indianskich“ ludow resp. kmjenow, kaž na přikład Cherokeejow abo Seminolow, kaž tež europskich připućowarjow mjez druhim z Baskiskeje wužiwali. Z tutej zakładnej informaciju smy sej mosćik k małym europskim ludam a jich (často wohroženym) rěčam wutworili – to rěka k temje, z kotrejž so prof. Wink wosebje rady a intensiwnje zaběra(še).
Žiwjenje młodźinyw času pandemije
Minjenej lěće je Radworski młodźinski klub z kreatiwnymi idejemi a akcijemi spytał přeprěčić
Mejemjetanja, wjesne swjedźenje, reje, narodninske fety – wšeho toho smy so w zašłymaj lětomaj mjenje abo bóle wzdać dyrbjeli. Koronapandemije dla knježeše zwjetša měr w Serbach. Wona pak nas, wosebje młodźinu, dale poćežuje, dokelž su incidency zaso wysoke a postajenja krute. Město toho zo ma so młodostny/młodostna rozsudźić, dokal sej pjatk abo sobotu na party dojědźe, dyrbi wón/wona tež raz cyły kónc tydźenja doma wostać, dokelž nihdźe ničo njeposkićeja. Tež młodźinske kluby běchu loni a lětsa cyłu chwilu zawrjene, mjeztym su zaso přistupne. Njedźiwajcy toho njezhladuje Radworski młodźinski klub přezrudny na koronowej lěće. Wšako móžachu tam tež někotre wjerški dožiwić.
Z parnej lokomotiwu po puću
Tež přichodnje maja tajke jězby po jamach łužiskeho rewěra móžne być
Stawizny wosebitych ćahow z parnej lokomotiwu na čarach łužiskeho brunicoweho rewěra su mjeztym 30 lět stare. Załožił je jězby něhdyši předsyda Espag Dieter Schwirten. Tehdyša syć kolijow bě 1 400 kilometrow dołha. Dźensa wučinja wona jenož hišće třećinu tehdyšeje čary a zwjazuje stejnišća Janšojce, Čorna Pumpa a Hamor, do kotrychž su pódlanske čary zapřijate. Wobchad na kolijach podleži krutym wěstotnym předpisam. Wšako słuži železnica jeničce transportej tworow. Je-li wona wuwzaćnje za wosobowy wobchad dowolena, tam žadyn dalši ćah njejězdźi. Tomu je tež hižo před 30 lětami tak było.
Wróćohladanje
Dobra přiležnosć w Budyskej měšćanskej bibliotece swjećić
Stare žórła swědča wo tym, zo bě město Budyšin 29. septembra 1596 zjawnu biblioteku załožiło. Zakład za to běchu mała zběrka knihow w starych rěčach a teologiske twórby, přewostajene městu wot wobydlerjow.
Budyšin měješe swój čas na tehdyšej kromje města w tak mjenowanej třělcowskej bašće městno za biblioteku. Tam steješe pozdźišo, hač do 1960tych lět, Budyske měšćanske dźiwadło.
W 16. lětstotku běše Budyšin politiske srjedźišćo k Čěskej słušaceje Hornjeje Łužicy kaž tež duchownokulturny centrum Serbow, kotřiž wučinjachu tehdy něhdźe 30 procentow wobydlerstwa. Dźensa wopřijima wobstatk biblioteki něhdźe 210 000 dźěłow. Jich přewažny dźěl je w rumnosćach na Hrodowskej hasy zaměstnjeny. Dalše steja na polcach knihownje za dźěći a młodźinu kaž tež w hudźbnej a jězbnej knihowni.
Potrjeba přiběrała
Wěnuje so nimale zabytemu a tuž ćim trěbnišemu powołanju
Dwě třećinje ludźi wobsedźitej znajmjeńša jedne koleso. Hač dźěćace, žonjace abo mužace, tež sportowe a w nowšim času samo mountainbiki a e-biki w městach a na wsy přiběracy widźiš.
Koleso – jónu wunamakane a ženje zabyte
Dźensa wobhladujemy koleso jako samozrozumliwu alternatiwu k awtu. Njetrjebamy předaloko wróćo zhladować, hdy bu koleso wunamakane. 1817 je lěsny zastojnik Karl von Drais běhansku mašinu, po nim pomjenowanu drezinu, wunamakał. Bě to rewolucionarna změna so spěšnišo wot jednoho městna na druhe dóstać. Drezina wažeše 22 kilogramow. Prědnje a zadnje koleso w samsnej wulkosći běštej z drjewa a ze železnej rynku wobdatej. Na zadnje koleso šudrowaše borzdźidło, a prědnje koleso hodźeše so wodźić. Po puću bjez postupa docpě wehikl spěšnosć 13 do 15 kilometrow na hodźinu.
Wšitcy čłonojo zapřijeći do kreatiwneho tworjenskeho procesa za ...
Sobustawojo serbskeho studentskeho towarstwa Sorabija Lipsk přihotuja lětsa zaso programowy přinošk za schadźowanku, kotraž ma so 20. nowembra Budyskej „Krónje“ wotměć. Za to so tydźensce w towarstwowej rumnosći internata na Arna Nitzschowej zetkawaja.
Tójšto přihotow a předewšěm rozmyslowanja je trěbne, zo by nastał dobry programowy přinošk za kóždolětnu schadźowanku. Tež lětsa su sej – a činja to přeco hišće – studenća w mnohich uniwersitnych městach hłowu łamali, tak tež w Lipsku, zetkawajo so za to w tamnišej studentskej korčmje Centrifuga. „Hłownje wuradźujemy wo tym, kotre serbske temy lěta 2021 měli narěčeć.“ Tak městopředsyda Sorabije Matej Mark, pochadźacy z Noweho Łusča, rozłožuje, kak programowe dypki namakać a je spisać konkretnje wotběži. „Zwjetša ma kóždy jednotliwc ideju. Zhromadnje w skupinje wo nich diskutujemy a je wuhódnoćamy. Naposledk so za tu temu rozsudźamy, kotraž wšitkich najbóle přeswědča. Wažne při tym wězo je, zo tema zdobom aktualny staw wotbłyšćuje a zo tohorunja wěstu kritiku wobsahuje.“
Projektny tydźeń „Złota nazyma“
Póndźelu do prózdnin swjećachu šulerjo 3. lětnika na Chróšćanskej zakładnej šuli „Jurij Chěžka“ domchowanku. Zhromadźichmy so w hali. Prědku zestajachmy swoje korbiki z płodami. Předstajichmy, što ludźo na tamnych kontinentach jědźa a kotre ćeže woni maja. Po tym smy scenu „Mrowja a pšeńčne zornjatko“ hrali a rejowali. Na kóncu žohnowaše knjez farar Deleńk naše płody a nas. W běhu dnja smy so ze zelemi zaběrali a z nich zelowu sól zhotowili. Najprjedy smy zela na małe kuski třihali, po tym do tołkača (Mörser) sypnyli a ze selu změšeli. Při rjanym wjedrje hišće pilnje w zelowej zahrodce podźěłachmy. Pjatk móžachmy sej sušenu sól sobu domoj wzać. Wutoru bě strowa snědań. Smy sej wowsne tružki sami mjatli a je z bananu a wowsnym mlokom změšeli. Ow to bě słódne! W dalšich hodźinach zhotowichmy lapbook na temu běrna. Za to sej informacije sami zběrachmy. Srjedu bě sportowy swjedźeń. Wubědźowachmy so na šěsć stacijach. Mjez hólcami wudoby sej Wito Baumgärtel ze 4. lětnika pokal, mjez holcami Xenja Markec z 2. lětnika. Štwórtk wopytachmy Zahrodnikec pjekarnju w Chrósćicach.
Instrument je prima
Chceš rady pisać, njewěš pak što a kak započeć. To trjebaš najprjedy dobru ideju: Sydnješ so za blido, wozmješ sej pisak – a hižo prěnje słowo na papjerje steji. Runje tak činja to šulerjo w Chrósćicach. Kóždy štwórtk zetkawaja so woni na cyłodnjowski poskitk. Zašły tydźeń su někotři wo tym pisali, na kotrym instrumenće najradšo hraja. Štó wě, što sej tón tydźeń wumysla? Wostańće wćipni!
Běch w jednej Wojerowskej wosadźe na wopyće. Tam je wučer Alf Mudrich na huslach hrał. Dokelž so mi to tak jara lubješe, sym k njemu šła a jeho narěčała. Potom je mi husle pokazał a rozjasnił. Wot toho časa tež ja na huslach piskam. Felicia Šloserec, 4. lětnik
Ja sym w cyrkwi była, hdźež je moja kuzina na huslach piskała. To je rjenje klinčało. Tohodla tež ja nětko na huslach hraju.
Josefina Špitankec, 2. lětnik
Mi so klawěr lubi, cyle jednorje tak. Najradšo piskam kruch, kiž je poprawom za trompetu pisany. Moja wučerka rěka Paulina.
Konstantin Untch, 3. lětnik
Podamy so na puć k naslědnej pěstowarni
Naš planet nam dźeń wote dnja žiwjenski rum dari. Kóždy pak dyrbi tež sam k tomu přinošować. Pěstowarnja „Dr. Jurij Młynk“ Ralbicy, kotrejež nošer je Serbske šulske towarstwo z.t., chce sej tuž wšědny dźeń naslědnišo zarjadować. Zhromadnje z dźěćimi wobjednawamy energiju, přirodu, multikulturu, resursy a wobswět, přewjedujemy poskitki a projekty, wuwiwamy resp. skrućamy kooperacije a struktury. Mamy wulke zbožo, zo su wšitke tři stejnišća – žłobik w Smjerdźacej kaž tež pěstowarnja a hort w Ralbicach – wot lěsow a łukow wobdate. Přirodu chcemy rady intensiwnišo jako městnosć wuknjenja wužiwać. Tydźensce zarjadujemy dny lěsa a přirody. Po puću hromadźimy wotpadki a wotstronjamy je do wotpadkowych sudobjow. Tež naše zahrody skića mnoho městna k wotkrywanju. Lětsa nasta łuka z kćějacymi kwětkami, hdźež móžemy insekty a dalše zwěrjatka wobkedźbować. Dale bu tež naša powyšena hrjadka znowa nasadźana. Tak nam zelenina zawěrno wjele lěpje słodźi. Nimo toho twori proces wot sadźenja hač k předźěłanju wažny faktor wuknjenja za dźěći zarjadnišća.
„Warianty Serbskeje narodneje drasty a jeje hódnota za dźensnišu ...
Na gymnazijach ma so w 10. lětniku fachowe dźěło na temu pisać, kotruž sej šulerjo sami wola. Dźěła maja woni w běhu wučby předstajić, zdźěla pozdźišo hišće zakitować, prjedy hač za to znamku dóstanu. Šulerka 11. lětnika, Hana Šmitec, je redakciji MŁODŹINY swoje rozmyslowanja přewostajiła. Snadź sće hižo sami, nic jeničce gymnaziasća, ale tež wyši šulerjo, tajke dźěło napisali? Pósćelće je do redakcije. My je rady wozjewimy. Na te wašnje móža mnozy sobu wuknyć.
Milenka Rječcyna
M y Serbja wšak smy
awtochtona słowjanska mjeńšina a žiwi we Łužicy. Srjedź 19. lětstotka nošachu žony wšelke narodne drasty w Delnjej a Hornjej Łužicy. Dźensa noša pola nas w dohromady štyrjoch drastowych regionach hišće mjenje abo wjace žonow narodnu drastu wšědny dźeń. Žony wokoło Choćebuza noša delnjoserbsku narodnu drastu, Wojerowsku drastu noša wokoło Wojerec a Slepjansku wokoło Slepoho.
