Što je tornado?
Tornado trjeba znajmjeńša dwě wuměnjeni. Sprěnja dyrbitej włóžnoćopły powětr při zemi a jara zymny powětr we wysokosći na so trjechić: na přikład tak, zo je při zemi 30 stopnjow plus a 3 000 metrow wysoko 12 stopnjow minus. Ćopły powětr na někotrych městnach nadobo zymny powětr přerazy, stupa spěšnje a kondensuje. Tak nastawa njewjedro. Druhe wuměnjenje: Wětřiki při zemi a we wulkej wysokosći dyrbja do wšelakoreju směrow duć. To móže njewjedrowe mróčele a přewšo spěšnje stupacy ćopły powětr ćěrić do dale a spěšnišeho wjerta. Tak nastawa poněčim naduwana hadźica (šlawch) tornada, kotryž so do wyšiny kaž tajki lik rozšěrja a so zwjetša poměrnje pomału dale pohibuje.
Wjele noweho zhonili
W zymskich prózdninach čakaše na dźěći horta Serbskeje zakładneje šule Budyšin zaso tójšto rjanych a zajimawych poskitkow. Tónraz stejachu wšelake kubłanske na programje.
Tak wopyta jedna skupina 19. februara Serbski muzej. Knjeni Ošikowa wodźeše nas po wustajeńcy „Stary lud“. Podachmy so na časowe pućowanje do srjedźowěka a zhonichmy wjele wo prjedawšim žiwjenju Serbow.
Dalša skupina dźěše do hosćenca „Wjelbik“. Tu wita nas knjeni Lukašowa w serbskej katolskej drasće. Wona předstaji nam hosćenc, jeho stawizny a rozkładźe nam tež wokno powěsćow. Jako wosebity wjeršk smědźachu dźěći zhromadnje z Tomašom Lukašom słódnu jědź warić a ju po tym za rjanym krytym blidom woptać.
Srjedu a štwórtk zaběrachu so tři skupinki ze serbskimi powěsćemi wo Krabaće, błudničkach a připołdnicy. Najprjedy čitachu dźěći baje a potom smědźachu je tež tamnym dźěćom předstajić. To wobradźeše wšěm wulke wjeselo. Dale zhotowichmy z papjerca wšelake za Łužicu typiske tykowane chěže. Tež tu běchu dźěći jara kreatiwne a „natwarichu“ rjane domčki.
To je njesprawne!
Dwě kokošce wadźeštej so wo jeničke zornjatko a hóršeštej so pola honačika. Tón kedźbliwje słuchaše a rjekny: „Přinjestej mi zornjatko!“ Kokošce posłuchaštej a – šnap – honačik zornjatko spóžrě.
„To je njesprawne!“, wołaštej kokošce a běžeštej do lěsa, zo byštej so pola liški hóršiłoj. „Přiwjedźtej mi honačika, wón změje zawěsće brjušebolenje“, praji liška a wjeseleše so hižo na tučnu pječenku. Za kokošce njebě ćežko honačika do lěsa wabić, ale lědma jeho liška wuhlada, da honačika hrabny a – šnap – bě wón fuk.
„To je njesprawne!“, wołaštej kokošce a chwataštej k wjelkej, zo byštej jemu swoju nuzu wuskoržiłoj. „Přiwjedźtej mi lišku“, bórčeše wjelk a wjeseleše so na dobru pječeń. Liška daše so spěšnje přerěčeć a dźěše z kokoškomaj k wjelkej. Wjelk dołho njewahaše a – šnap – wón lišku šlapny.
„To je njesprawne“, kokošce hněwnje dakotaštej. A jako zrudnej po lěsu błudźeštej, zetkaštej mjedwjedźa a wuskoržištej jemu swoju nuzu. „Smój so wo zornjatko wadźiłoj, te pak je honačik spóžrěł. Potom je liška honačika šlapnyła a wjelk lišku. Što prajiš ty k tutej njesprawnosći?“
Spomóžne dźěło na polu serbskeje ludowědy
Na wopyće pola etnografowki a kulturneje wědomostnicy dr. Susanny Hozyneje w Budyšinje
Idylisce, njedaloko Budyskeho Mosta měra, steji na zahrodźe tróšku schowana stara, historiska chěža. Jenož wot Rybarskeje hasy widźana na žerdźi přičinjena zmawowaca serbska chorhoj na to pokazuje, zo zady na zahrodźe dalša chěža steji. Tykowany dom skutkuje hižo wotwonka hladany. Jeho hrjady su ponowjene. Nad durjemi čitam ličbje 1764 a 1994, na chěžinych durjach pak z krydu napisane pismiki C+M+B 2019. Stary dom wobsteji potajkim 255 lět a bu 1994 wobšěrnje restawrowany. Kelko historiskeho by nam powědać móhł!
Na potajnych slědach wódneho muža, lutkow a připołdnicy
W Domje tysac hatow wustajeja ručne klanki
Dom tysac hatow w Stróži pola Hućiny je so mjeztym stał tež z domicilom wustajeńcow tworjaceho wuměłstwa a wuměłskeje fotografije. Hižo měsac a hišće hač do kónca apryla móža sej wopytowarjo twórby „Na slědach wódneho muža a připołdnicy – naručne klanki a plastiki“ Reginy Herrmann wobhladać; a směm hnydom prajić: Rezonanca je wulka.
Po wulkej wustajeńcy loni w Serbskim muzeju składnostnje 70. narodnin wuměłče wobsahuje drje mjeńša, ale do rumnosćow w Stróži derje zrjadowana wustajeńca wuběr tworjenja Reginy Herrmann: klanki serbskich mytiskich bytosćow, poboku klankow wšelako wulkich a wuhotowanych. Diplomowa designerka, wot lěta 1986 swobodnje skutkowaca, pokazuje w Stróži mały wuběr.
Wustajeńca w Stróži je – po prěnjej wustajeńcy lěta 1987 w galeriji Budyskeho wuměłstwoweho towarstwa a po předchadźacymaj 2018 w Slepjanskim Serbskim kulturnym centrumje a w Budyskim Serbskim muzeju – jeje štyrceta.
Eksponatow njeje runje wjele, ale wuběr z tworjenja je jara wuprajiwy: błudnički, připołdnica, zmij, dźowka wódneho muža, lutki.
„Na nowu basnisku zběrku so wosebje wjeselu“
Rozmołwa z jednaćelku Budyskeho Ludoweho nakładnistwa Domowina
Lěto 2018 je so minyło, a lěto 2019 hižo z połnej paru běži. Tuž je načasu, so w LND za wuslědkami lońšeho lěta a za lětušimi nadawkami prašeć. Wo tym je so Alfons Wićaz z jednaćelku Marku Maćijowej rozmołwjał.
Jako jednaćelka sće dźěło minjeneho lěta w LND zawěsće hižo analyzowała. Što bě za Was to najbytostniše a najwuspěšniše?
M. Maćijowa: Najbóle je so mi lubiło, zo smy loni docpěli, zo maja wjacori serbscy awtorojo a wjacore awtorki nowe knihi, mjez nimi na přikład Lubina Hajduk-Veljkovićowa z krimijom „Módre buny“, Křesćan Krawc ze swojej knihu „Sej statok stajili“, Benedikt Dyrlich z prěnim dźělom swojeje awtobiografije „Doma we wućekach I“ serbsce a němsce kaž tež na polu dźěćaceje literatury Jurij Koch a Jěwa-Marja Čornakec z nowymaj knihomaj. To su naši čitarjo derje přiwzali.
Što so 2018 nakładnistwu tak prawje poradźiło njeje a z kotrych přičin?
Za wuměłču z Ruskeje je swět jara pisany
Molerka Jana Noack wustaja w Choćebuskim Serbskim domje
Rozhladuju-li so po wustajeńcy abo galeriji, so přeco zaćichim prašam, kotru z wuměłskich twórbow bych sej kupił a sej w swojim bydlenju powěsnył, by-li něhdźe na sćěnje hišće prózdny blak był. Tak je so mi tež zešło, jako wobhladach sej nětčišu wustajeńcu w Choćebuskim Serbskim domje. Dyrbju přiznać, zo su mjez tymi 23 wobrazami někotre, na kotrež bych kóždy dźeń rady hladał. Stworiła bě je młoda wuměłča, hdyž je doma w delnjołužiskim Drjowku/Drebkau. Rěka Jana Noack. Wosebite na njej je, zo je so w Ruskej narodźiła. Tam běše žurnalistiku studowała a je na tym polu tež dźěłała. Ale poněčim so dźeń a bóle druhej lubosći wěnowaše – molowanju, bórze tež z cyłej wutrobu a mocu, jako přesydli so do Němskeje, hdźež bydli ze swojim partnerom a dźěćimi.
Kamor jako portal
Wjeleworštowa stawizna na třoch runinach časa
„Wopušćeny dom“ rěka kruch, kotryž Budyske Němsko-Serbske ludowe dźiwadło lětsa jako hornjoserbsku produkciju na hłownym jewišću pokazuje. Awtorka Carla Niewöhner je hru jako swójbny mozaik koncipowała. Na třoch časowych runinach wobswětla wona stawizny swójby w Miłorazu. Stajnje prezentne je wohroženje wsy wudobywanja brunicy dla. Zemski pokład twori tuž čerwjenu nitku jednanja, njeje pak žro scenarija. Tež rozdźělne doby – čas nacionalsocializma, hospodarsce tradaca a towaršnostnje hižo drjebjaca so NDR 1980tych lět kaž tohorunja wostrózbnjenje zažneho 21. lětstotka přilubjene „kćějace krajiny“ nastupajo – słuža skerje jako ramikowy kolorit dyžli jako fundament. W srjedźišću steji cyle jasnje jenička wosoba, kotraž je wšě te podawki wosobinsce dožiwiła: Marja Symankowa (Majka Kowarjec). Wosebitosć sujeta pak je, zo njedožiwjamy stawiznu přez jeje woči, ale z wida jeje wnučki Hanki (Anna-Maria Brankačkec).
„Hdyž tole skomdźimy, je kónc“
Serbska Delnja Łužica je šokowana wuslědkow ewaluacije wučby serbšćiny w Braniborskej dla. Z ludźi, kiž połoženje znaja, drje njeje nichtó woprawdźe překwapjeny był, chiba, zo je staw hišće hórši, hač by sej čłowjek myslił. Připóznaće słuša prof. Edwardej Wornarjej a ludźom, kotřiž su prócu wědomostneho přepytowanja na so wzali a wuslědki bjez róžojteho barbjenja sformulowali. Njejsmy tola wjace w NDR žiwi. Zo móža serbšćinarjo w 6. lětniku mjenje serbsce hač w pěstowarni, je hižo překwapjace. A štó móže mi rozkłasć, kak dźěći a młodostni dwanaće lět w šuli delnjoserbšćinu wuknu a na kóncu rěč tola njewobknježa? Ja mějach w NDR jeničce štyri lěta B-delnjoserbšćiny na SRWŠ, hewak ničo ...
Kak Golo a Logo wowku Abezinku wumóžitej
Krimi za dźěći, na Kochowe wašnje powědany, njeje jeno za dźěći zajimawy, ale runje tak za maćerje a wowki. A hdyž sym ja jón čitał jako dźěd mjeztym zwyšeneho schodźenka, budu mi kolegojo-dźědojo wěrić, zo w tej knize tež něšto za nas starych knotow nutřka steji. Ja so při čitanju dopominach na wuprajenje swětosławnych spisowaćelow, kotřiž měnjachu: Kniha za dźěći je hakle potom dobra, hdyž ju dorosćeni runje tak rady čitaja.
