Čłowjeski poměrwoprawdźite přećelstwo był
Rozmołwa z literarnej wědomostnicu prof. dr. Luciju Hajnec
9. junija wopominachmy 100. posmjertne narodniny spisowaćela Jurja Brězana. Prof. dr. Lucija Hajnec, literarna wědomostnica na wuměnku, je spisowaćela jako jeho swakowa jara derje znała. Z njej rozmołwjał je so Alfons Wićaz.
Kak sće Jurja Brězana zeznała?
L. Hajnec: Krótko do patoržicy 1945 nawróći so mój nan z wójnskeje jatby a zemrě dźeń do njeje. Běch tehdy 16 lět. My tři dźowki běchmy nětko bjez nana a mać bjez muža. Dwě lěće pozdźišo so Jurij Brězan z mojej sotru Ludmilu woženi. Do toho bě mi wón přez dźěło w serbskim młodźinskim hibanju znaty, kotrež so přez jeho skutkowanje spěšnje rozwiwaše. Wón je nam młodostnym do swědomja rěčał, njeorientować so jenož na studij mediciny, ale tež na wučerstwo a druhe powołanja. Tak započach 1947 w Praze sorabistiku/slawistiku studować. Z kwasom z mojej sotru sta so Jurij za mnje móhłrjec z nanowskim přećelom.
Što bě to wosebite čłowjeske na nim?
Wječorny postrow dźěćom
Mysle ke knižce „Dobru nócku, bariko“
W Ludowym nakładnistwje Domowina je wušła 26stronska kniha z twjerdeho papjerca „Dobru nócku, bariko“ za předšulske dźěći. Originalny titul „Meine liebsten Gute-Nacht-Geschichten“ wot Christy Kempter z ilustracijemi Sigrid Leberer přeradźa wobsah knihi. Wučerka a awtorka Rejzka Deleńkec je ju do hornjoserbšćiny přełožiła.
Starši znaja situaciju: Dźěći nochcedźa do łóžka, su njeměrne, rozpjeršene wot dnja abo boja so cyle jednorje ćmy a zwukow nocy. Potom móže tróštowaca abo žortna stawiznička pomhać, kaž namakamy ju w knize „Dobru nócku, bariko“. Rjenje je, hdyž dźěći same wot so wo knižku proša. Trjebaš chwile a wotpowědny měr, zo by je tónle rjany a wažny ritual předčitanja knihi nawučił.
Plan wuspěšnje zwoprawdźili?
Mysle wo lětušim lětnim dźiwadle NSLDź
Jako słyšach wo planje Lutza Hillmana, intendanta Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła, myslach sej, zo so to „mächtig gewaltig!“ nimokuli. Wón je sej mjenujcy jednanje za lětušu hru lětnjeho dźiwadła „Olsenowa cwólba a wulki pozadnik“ na zakładźe wšěch štyrnaće filmow wonych sympatiskich danskich pakostnikow spisał. A tuž běch do premjery skerje skeptiski, wšako wočakowach šwitu lědma ze sobu zwjazanych scenow město praweho jednanja. Tola mylach so – hłowne jednanje je z pódlanskimi stawizničkami wušiknje do cyłka splećene. Při tym złožuje so hra přewažnje na wosmy film „Olsenowa cwólba so roznjemdri“, bu pak z wobsahowymi elementami tamnych filmow wudospołnjena, kaž na přikład z nadpadom na kino w prěnjej scenje, kotryž jewi so w pjatym filmje „Olsenowa cwólba běži amok“. Nadpad zwrěšći, kaž tak husto, a policija Egona zajmje. Jako jeho z jastwa pušća, zhoni wón, zo chce so Børge, syn Kjelda, ze swojej přećelku woženić, dokelž je wona samodruha a zo wonaj tohodla pjenjezy trjebataj.
W duchu Jana Arnošta Smolerja
38. swjedźeń serbskeje poezije wěnujemy Janej Arnoštej Smolerjej, kiž je so před 200 lětami narodźił. Što su přičiny, zo ze swojim tradicionalnym swjatkom sobu najwuznamnišeho „stareho Serba“ počesćimy, rěčo na wjacorych zarjadowanjach wo jeho slědźenju, tworjenju a skutkowanju, čitajo swójske teksty a přełožki přećelow z mnohich krajinow pismowstwa?
Njemóžu wšě přičiny rozłožić, kotrež k tomu wjedźechu, zo smy so za Smolerja rozsudźili. Njech pak su někotre aspekty mjenowane, kiž pozbudźeja, z Janom Arnoštom Smolerjom so chutnišo zaběrać a rozestajeć.
Rady na to skedźbnjam, kak sym so sam w młodosći – kónc 60tych a spočatk 70tych lět minjeneho wěka – z tutej hłowu našeho narodneho hibanja w 19. lětstotku (duchownje) zetkał. Wušła je z toho baseń „Zetkanje z Janom Arnoštom Smolerjom“, wozjewjena serbsce w zběrce „Třeće wóčko“ (LND 1978) a po tym němsce w zběrce portretowych basnjow „Goethe eines Nachmittags“ (Aufbau-Verlag, Berlin 1979) a w „Serbskej čitance“ Kita Lorenca (Reclam-Verlag, Lipsk 1981).
Dobra přiručka a lektura wo pyšenju serbskich jejkow
Pruhi, kruhi, třiróžki su woblubowane ornamenty na serbskich jutrownych jejkach a tuž je po nich tež lětuša wosebita wustajeńca Budyskeho Serbskeho muzeja na Hrodźe pomjenowana. „Pruhi, kruhi, třiróžki – Pisane serbske jutrowne jejka“ rěka tež wot tworjaceje wuměłče Isy Bryccyneje wuběrnje wuhotowany dwurěčny katalog, kotryž je muzej za hač do septembra wotewrjenu přehladku wudał.
38. swjatk poezije: Basnik z Ukrainy
Serhij Dziuba
* * *
Na slěbornej dłoni wěčnosće
mała holčka
hładźi wopuški
z česakom měsačka
tola w dźiwnym špihelu
njewidźi swoje wobličo
Z jeje hladanja
wujewja so zmorski
cuzeje
žony
* * *
Na wotsalenej kupje
sylzy Jěwy tłóča so
po wobjimach
z běłeje skalizny
tak, zo móhli dosahnyć
wobzor, njebyli wón
ćeknył do morja
zo by stworił
muža
žonu
* * *
Budźće dołho žiwi
pisajće mało
a njebjesa njewobwinujće
z hrěchami
* * *
Rozpłakana rjanolinka
mikawčki
z parličkami sylzow
tulichu
tučel
(Z ukrainšćiny Benedikt Dyrlich)
„Wo jednorych ludźoch na wsy a dźěłaćerjach“
Biograf Jurja Brězana prof. dr. Dietrich Šołta wo žiwjenju spisowaćela
W zašłych lětach je drje so lědma štó tak nadrobnje ze žiwjenjom a tworjenjom Jurja Brězana zaběrał kaž Budyšan prof. dr. Dietrich Šołta. Wuslědk jeho slědźenja je biografija „Jurij Brězan – Leben und Werk“, kotraž je lětsa w Ludowym nakładnistwje Domowina wušła. Měrćin Wjenk je so z wědomostnikom rozmołwjał.
Jurij Brězan narodźi so 1916 jako syn skałarja a chěžkarja we Worklecach. Kak móžeše so najebać swój jednory pochad a njepřihódne wuměnjenja – serbska wučba na šulach bě lědma wuwita – z tak wuznamnym spisowaćelom stać?
Jurjej Brězanej k stoćinam
Dopomnjenki na žiwjenje a tworjenje najwuznamnišeho serbskeho spisowaćela druheje połojcy 20. lětstotka
Hdyž tu hižo nichtó njebudźe, kotryž praji, zo hišće přepozdźe njeje, potom budźe woprawdźe přepozdźe. Přichod žane sto lět wjace za sebje njezměje, jeli bohate kraje swój standard dobrowólnje njepřikrótša.
Bajki a spěwy, stawizny a stawiznički a slědy swójskich lět hakle sčinja murje nowych domow přewidne, chodźa po roli zaćisnjenych pólnych pućikow, wułamaja zamurjowane strachi a słyša słowa njezblědnjenych nadźijow.
Historija so njepraša za chcyćom abo njechcyćom, wona ma strózbe woči, runy krok, štož je wona překročiła, je – hač přez nas spóznate abo zaprěte – objektiwnje wěrno.
Samo najlěpša serbska literatura njemóže spjelnić najwažniši nadawk literatury małeho naroda, jeli wostanje wona přistupna jeničce serbskemu čitarjej.
Kulturna identita małych narodow a literatura – to je woprawdźe jedyn z hłownych problemow přez cyłe moje žiwjenje jako spisowaćel, spisowaćel jednoho z najmjeńšich narodow, mějacych swoju literaturu.
Zabyte, wotbyte wuznaće?
Husto sym so prašał, što by Jurij Brězan był, kajki by był, by-li so stał z funkcionarom, abo po dźensnišim prajene, z politikarjom. Brězanowe politiske, nic jenož kulturnopolitiske skutkowanje analyzować, to hišće na nas čaka.
W času, hdyž so njespokojnosće w republice množachu, hdyž so poprawom samo po starych marxistiskich zasadach přewrót připowědowaše, je Jurij Brězan tež změny w sprostnjenej politice napřećo Serbam we woku měł.
w nowinskim archiwje namakane
Wótčinska ideja, kotraž w „Zrałych lětach“ lědma jako tajka wustupuje, pruwuje so w tutym romanje na swoju nutřkownu substancu, na zamóžnosć za zbožo ludu. Toho ludu, zwonka kotrehož je so Michał Baćon stupił, ke kotremuž Winfried von Grauheim na kóncu so tola njemóže namakać ...
Słuša do ludu wudowa Nakoncowa, za kotruž so nowy porjad najprjedy pokazuje w postupje wobsydstwa jedneje kozy k wosobinskemu wobsydstwu jedneje kruwy a potom we wobsydstwje małeje rostlinarnje? Słuša k tomu Hanušec nan, kiž tójšto njezapřijima a njeschwala? Słuša Simon Mětk k tomu, mudry bur, jeho žona Beata, kotraž dyrbi na wulkim statoku dźěłać kaž nihdy do toho jako słužowna? ...
Prof. dr. Hans Koch w časopisu
„Weimarer Beiträge“, čo.9/1976
Po puću do wulkeje zhromadnosće
