Lipšćanske duwo mlokawka wuda nazymu swoju prěnju CD „poezija lubosće – die Jahreszeiten der Liebe“. We wobłuku lětušeje Budyskeje Dołheje nocy kultury staj spěwarka Walburga Wałdźic a gitarist Max Löb zynkonošak takrjec dočasnje předstajiłoj.
Jazz, soul, adapcije a citaty serbskeje ludoweje hudźby – tak móhła so CD hrubje wopisać. Bjezmała wšitke přinoški su zdźěla zhudźbnjene basnje Róže Domašcyneje, Tomasza Nawki a Kita Lorenca. Titulej zynkonošaka wotpowědnje wobjednawaja wone wjelorake, často erotiske fasety (njeplatoniskeje) lubosće, rozrjadowane do štyrjoch kapitlow.
Tež w redakciji delnjoserbskeho tydźenika Nowy Casnik, kotryž prěni raz 1848 jako „Bramborski serski Casnik“ wuńdźe, maja mału biblioteku ze wšitkimi knihami, kotrež tam za wšědne redaktorske dźěło trjebaja. Hłownje su to wšitke starše a nowše słowniki a nimo nich poměrnje tołsta edicija „Die Flurnamen des Kreises Cottbus / Stronine mjena Chóśobuskego wobcerjenja“. Jeje awtor je Bogumił Šwjela, zasłužbny delnjoserbski farar, rěčespytnik, stawiznar, ludowědnik, redaktor a sobuzałožer Domowiny (1873–1948). Hižo jako młodźenc běše kónc 19. lětstotka serbske ležownostne mjena w Delnjej Łužicy pilnje zběrać započał. K tomu běštaj jeho pohonjałoj prof. Arnošt Muka, znajer a lubowar Delnjeje Łužicy, a serbski wučer Hendrich Jordan. W časopisu Maćicy Serbskeje běchu 1913 prěnje wuslědki zběranja wozjewjene. Bogumił Šwjela je to dale wjedł, štož činješe něhdźe poł lětstotka. Bohužel pak njeje dožiwił, zo su wuslědki jeho wobšěrneho a njesprócniweho dźěła jako kniha wušli.
„W Němskej knježitej bjezorientacija a přepjatosć.“ To zwěsća Frankfurtski socialny institut. Hłownje krizowe zjawy dźensniše žiwjenske začuća dominuja. Napjatosće a šmjaty w politice, terorizm, atomowa, klimowa abo migrantska a dalše krizy ludźom strach načinjeja a rubja jim optimizm. Mnozy čakaja na tón wulki wubuch, su zadwělowani abo bědźa so z depresijemi. Dalši čuja so na smjerć chori a hladaja na bórzomny kónc swěta. Někotryžkuli wucychnuje so w socialnej syći a spyta tam swoje strachi abo hidu wotbyć. Wjele ludźi woli radikalne strony, kaž njebychu wědźeli, što činja. Njedožiwjamy jenož chutnu energijowu krizu na fosilne paliwa, ale tež krizu dušinych resursow. Faluje zakładne ćěriwo žiwjenja, kaž nadźija abo dowěra.
– Bohata kniha k jubilejej ewangelskeje Michałskeje wosady –
K 400. róčnicy wobstaća Budyskeje wosady swjateho Michała předpołoži Ludowe nakładnistwo Domowina zjawnosći naročny swjedźenski spis: „St. Michael Bautzen. Kirche – Gemeinde – Dörfer“. Na 275 stronach rozprawja dźesać awtorow a awtorkow wo stawiznach cyrkwinskeho zhromadźenstwa, kotrež bě wot wšeho spočatka přez Serbow postajene. „Serbskosći njeje tu wosebity kapitl wěnowany“, rěka w serbskorěčnym pódlanskim předsłowje, „wopisana pak je wona w nimale kóždym přinošku jako samozrozumliwy wobstatk zašłosće a přitomnosće.“ Michałska cyrkej ze swojim farskim domom na tak mjenowanym Serbskim kěrchowje je mjeztym štyri lětstotki duchowne srjedźišćo za ewangelskich křesćanow ze wsow wokoło Budyšina kaž tež z města samoho. To budźe lětsa nazymu wotpowědnje woswjećene.
Słyšće, kajke su to ćežke lěta,
Kotrež tłóča ludźi cyłoh swěta;
Ale hórje njeje žanom, žanom mužej,
hač na kraju wonka chudom, chudom burej,
hač na kraju wonka chudom, chudom burej.
Chudoba je wulka pola ludźi,
ta jich z hłodom často wjele krjudźi;
měli jeno chlěba dosć a sele, sele,
twaroha a butřanki dosć wjele, wjele,
twaroha a butřanki dosć wjele, wjele.
W mlóce jahły wšak su jara rědko,
zemjaki pak kóždy dźeń su nětko.
Jeja, mjaso, bibaski a kulki, kulki
k jědźi lědy swjaty dźeń maš wulki, wulki,
k jědźi lědy swjaty dźeń maš wulki, wulki.
Dostojnje a z wjele, wjele hosćimi zbliska a zdaloka su Sernjany minjeny kónc tydźenja z wulkim swjedźenjom na swoje prěnje naspomnjenje před 600 lětami zhladowali. Zrodźili běchu za to wosebitu mysl, haj jónkrótnu překwapjenku.
Jako towarstwo zapisany wjesny klub je sej hromadźe z pomocnikami – skónčnje bě cyła wjes na nohach – kłobuk na hłowu stajił a wotežki swjedźenja do horšći wzał. Rěkaše tuž: „Chcemy naš 600lětny jubilej swjećić a wopytowarjam něšto hódneho skićić.“ A tak mějachu ideju, něhdyše rjemjesła a zjawne městnosće we wsy předstajić, ale tež dźensniše firmy prezentować. „Sym wulce překwapjeny. Ženje do toho wěrił njebych, zo so nam to tak derje poradźi“, rjekny čłon předsydstwa wjesneho kluba a mějićel Sernjanskeje kachlicarskeje firmy Rajner Handrik na kóncu swjedźenja Serbskim Nowinam. „Wšitcy su po swojich móžnosćach sobu činili, wšo móžne zběrali a tež woprawdźe wšitko dali.“
Na starodawne elementy woblečenja, wosebje folklory złožowaca so moda, so stajnje zaso do dźensnišeho swěta předrěwa. Tak tež moda studenta modoweho designa, Serba Jana Lorenca.
Pohladnicy powědaja wo dawnych časach, swědča wo podawkach a ludźoch. Alfons Handrik wotkrywa nam swět, na kotryž smy w minjenych lětach nimale pozabyli.
Loni w meji zaběrachmy so z hosćencom, kotryž bě widźeć na pohladnicy wo Łomsku pola Njeswačidła. Tež dźensniša pohladnica dopomina nas na Łomsk, kajkiž bě před sto lětami. Na njej pak je Liša Hora sobu zapřijata. Přičina toho drje je, zo njebu poměrnje małeho sydlišća dla tehdy žana pohladnica ćišćana.
Ze 16 wsow, Njeswačanskej gmejnje přisłušacych, je Liša Hora najmjeńša. 1572 bu sydlišćo prěni raz jako Lyssehar naspomnjene. Z woneho časa nańdźeš tam móličku chěžku, kotruž na pohladnicy za hižo masiwnje twarjenym pódlanskim domom spóznawaš. Mały tykowany domčk steji mjeztym pod pomnikoškitom. 1657 stejachu na Lišej Horje jeničce tři domy. 1834 bydleše tam dwaceći ludźi, a wšitcy běchu Serbja.
Wona měješe kristalojasnu hłowu, palacu so wutrobu a najnjelepišej ruce na swěće. Bjez solidarity swojich kameradkow njeby w kaceće Ravensbrück žane dźesać dnjow přetrała. Na apel su kapu a rubiško za njej nosyli. W dźěłowych komandach – kaž běchu to dróhotwar, ratarstwo, nohajcy za Wehrmachtu w akordźe plesć – přewzachu wone dźěło, kotrež njeje zdokonjała. Wona so jim na swoje wašnje dźakowaše. Zhromadźowaše žony wokoło sebje a bě jim žiwa ludowa uniwersita. Kubłaše je w stawiznach, literaturje, politice. To běše jeje přinošk k přežiwjenju: w přewšo zdrjenych ćěłach zachować dušu. Zemrě pak třištwórć lěta do wuswobodźenja koncentraciskeho lěhwa 6. žnjenca 1944, ani hišće 50lětna.
Wona rěkaše Marja Grólmusec a bě Serbowka. Nic mjenje pak běše tohorunja internacionalistka. Jeje pólske, čěske, francoske kameradki w Ravensbrücku, mjez kotrymiž bě tež Geneviève de Gaulle, su to wobswědčili.
„Znowazjednoćenje Němskeje – són a woprawdźitosć“ rěka kapsna kniha z pjera Waltera Leonharda. Rodźeny Durinčan je 40 lět we Wětrowskej šamotowni dźěłał. Serbske Nowiny wozjewjeja jeho trochu wudospołnjene, wot Arnda Zoby a Friedharta Krawca z přećelnej dowolnosću nakładnistwa DeBehr zeserbšćene dopomnjenki.
2 Wopisanje politiskich, hospodarskich a towaršnostnych poměrow w NDR wot lěta 1949 do 1989
Po Druhej swětowej wójnje běštej so wot lěta 1949 wobaj němskej stataj jednomyslnje wot spěšneho zasozjednoćenja wotwobroćiłoj. Dobyćerskim mocam USA, Jendźelskej, Francoskej a Sowjetskemu zwjazkej dźěše najprjedy wo to, nacionalsocializm dospołnje zničić a němski militarizm rozbić. Nastaće politiskeju blokow w rozdźělnymaj towaršnostnymaj systemomaj bě so 1949 na mjezynarodnej runinje skrućiło.
Kruće w sedle politiskeje mocy sedźacy Konrad Adenauer běše wuznawacy přećiwnik komunizma a zasozjednoćenja.