W tutej kolumnje powěda wosom redakciji SN znatych mjezynarodnych awtorow, wotměnjacy so pod pseudonymom „prof. Wink“, jónu wob měsac wo swojich nazhonjenjach a dožiwjenjach we wobłuku zetkanja kulturow, identitow, rěčow a narodnych mjeńšin.
Běše srjedź nowembra lěta 1989 – krótko do přewróta w socialistiskich krajach wuchodneje Europy. Prof. Wink bě po dlěšim přebywanju w Dagestanje runje w Moskwje, zwotkel chcyše so z lětadłom do ródneho tehdy tež „socialistiskeho“ kraja wróćić.
Cyła wěcka wšak měješe špak. Winkowy lětanski lisćik bě „wotewrjeny“ – to rěka, zo njebě na kruty datum a lět wjazany. Běše tuž trjeba sej rezerwaciju wobstarać – wšitke lěty do kraja profesora pak běchu hižo dołhi čas wupředate.
Tak zbywaše jemu jenička móžnosć, mjenujcy so wšědnje na lětanišćo Šeremetjewo podawać a na to čakać, hač někajke sydadło swobodne njewostanje. Wón pak njeměješe zbožo, kóžde lětadło stajnje dospołnje wobsadźene wotleći. Trochu zadwělowany samo z nawjedowacym personalom wón wo swojim problemje porěča, kotryž pak žadynžkuli zajim za jeho naležnosć njepokaza.
Wonkowny wid wujewja často nowe perspektiwy – za zdaloka zhladowacych runje tak kaž za wobkedźbowanych. Přidatna runina so wukopa, hodźi-li so tajkile wid takrjec zwěčnić. Najskerje najkmańši medij za to je film, kaž režiserka Anette Dorothea Weber ze swojim „wuměłstwowym dokumentariskim paskom“, kaž wona produkciju „Es kommt darauf an das Hoffen zu lernen“ mjenuje, nazornje dopokazuje. Z dołhimi, měrnymi nastajenjemi kamery, repetitiwnej, na serbsku motiwiku nawjazowacej hudźbu (Mike Rausch) a njekomentowanymi wuprajenjemi portretowanych protagonistow poradźi so jej kedźbyhódny kaleidoskop reality we łužiskim brunicowym rewěrje. Kontrasty wutwori wona z wospjetowacymi so sekwencami jasnje artificielneho razu, kotrež słužachu spočatnje tomu, zajim wobydlerjow a přesydlencow kołowokoło Slepoho zbudźić a jich motiwować, wo swojich dožiwjenjach a přećach rozprawjeć.
W notowym archiwje sej přehlad wo 70lětnych stawiznach Serbskeho ludoweho ansambla w Budyšinje stworić a potom to najlěpše a najskutkowniše znowa na jewišćo přinjesć – tutu ideju zwoprawdźi z kompetencu serbska hudźbnojewišćowa institucija, předstajejo ju pod titulom „Folklora!“ 4. a 18. nalětnika kaž tež 8. jutrownika w swojim domje na Wonkownej Lawskej.
Cyły rjad komponistow, mjez nimi tež serbskich, tworješe w běhu mjeztym sydom lětdźesatkow wobstaća SLA specielnje za tónle dom ze swojim wosebitym nadawkom, serbsku hudźbnu kulturu pěstować a dale wuwiwać. To rěka, nad wohenjom kreatiwnosće jenož njestražować, ale jón tež dale dawać. Za jubilejnu galu wubrachu so předewšem kompozicije Jurja Winarja, Jana Bulanka, Jana Pawoła Nagela, Jana Chlebníčeka, Huberta Krossa, Clemensa Pötzscha, Wolfganga Böhmera a Enjotta Schneidera kaž tež Korle Awgusta Kocora, Jurja Pilka, Antonína Dvořáka a Jiříja Janoušeka, Dietera Kempeho, Liany Bertók a Wolfganga Fristera.
W serbskej literaturje chowaja so mnohe drohoćinki, na kotrež znowa skedźbnić je trjeba, zo njebychu so pozabyli.
Wotpowědne impulsy chce awtorka
serbskim čitarkam a čitarjam z
rjadom „Znowa čitała“ dawać.
W lěće 1991, před wjace hač třiceći lětami, je wušła Jurja Kochowa kniha „Ha lećała je módra wróna“. Sym ju tehdy, krótko po změnje, jako lektorka přewodźała. Hižo do 1989 běchu mi někotre jadriwe Kochowe eseje, wozjewjene w němskej rěči w antologijach tehdyšeho srjedźoněmskeho nakładnistwa Mitteldeutscher Verlag, napadnyli a wězo tež jeho inspirowaca narěč na poslednim kongresu Spisowaćelskeho zwjazka NDR w lěće 1987, kotruž běch jako manuskript čitać móhła. Nětko namjetowaše Koch serbskemu nakładnistwu, jeho reportaže a esejistiske přinoški jako „Report ze serbskeje Łužicy“ wudać, kaž podtitl potom rěkaše. Hižo tehdy so mi lubješe, zo bě woprawdźe cyła serbska Łužica měnjena.
Lětsa 11. nalětnika wotmě so w Budyšinku w tamnišej cyrkwi wopomnjenska swjatočnosć za Hadama Bohuchwała Šěracha. Serbski superintendent na wuměnku Jan Malink a něhdyši wjesnjanosta Malešec a zahority pčołar Günter Sodan přednošowaštaj wo žiwjenju Šěracha. To bě započatk swjedźenskeho wopomnjenskeho lěta 2023. Wone ma so dale wjesć z přednoškami wo jeho skutkowanju jako pčołar 24. nalětnika w Nosaćicach, z wopomnjenjom smjertneho dnja 2. jutrownika při cyrkwi w Budyšinku, z wotewrjenjom „Šěrachoweho kołopuća“ na swětowym dnju pčołkow 20. róžownika tohorunja w Budyšinku a z pućowanjom po tutej šćežce w smažniku. Nazymu wotměja so přednoški wo pčołarstwje w Hornjej Łužicy a w Sakskej ze znatymi pčołarjemi dźensnišeho časa. K 300. narodninam Šěracha klětu poswjeći so na kěrchowje w Budyšinku jemu wěnowany pomnik. Štó běše tutón muž a što je zdokonjał?
W tutej kolumnje powěda wosom redakciji SN znatych mjezynarodnych awtorow, wotměnjacy so pod pseudonymom „prof. Wink“, jónu wob měsac wo swojich nazhonjenjach a dožiwjenjach we wobłuku zetkanja kulturow, identitow, rěčow a narodnych mjeńšin.
Prof. Wink so dopomina, zo je raz tekst Měrćina Nowaka-Njechorńskeho čitał, w kotrymž tón pisa, zo lubuje kolesować, dokelž su awta přespěšne, pěškować pak předołho traje. Što pak by prajił, by-li wón z póštowej kuču pućował?
W dowolu je prof. Wink składnosć měł, wobdźělić so na jězbje z póštowej kuču z Lipska do Drježdźan. Z ICE traje to dźensa jenož hodźinu, z kuču bě wón štyri dny po puću. Tempo kuče je cyle wosebity: Spěšnišo hač běhać, pomałšo hač kolesować – dospołnje nowe dožiwjenje so pohibowanja. Móžeš sej krajinu woměrje lubić dać. Dawa da hewak wobchadny srědk, pola kotrehož móžeš zdónk, na kotrymž je bobr hrymzolił, takrjec nimojěducy mjeńšinu dołho wobdźiwać? Abo sej cyrkej na druhej stronje brjoha dlěje hač štwórć hodźiny wobhladać?
Serbska literatka Róža Domašcyna koresponduje z koleginami-wuměłčemi a kolegami-wuměłcami z tu- a wukraja. Tónraz je so z tworjacej wuměłču a awtorku Angelu Hampel rozmołwjała.
Sće so we wobłuku swojeho wuměłstwa z figurami serbskeje mytologije zaběrała. Što je Was k tomu pohnuło?
A. Hampel: Sym na mjezy serbskeho rěčneho ruma wotrostła, přez čož dóstach tójšto optiskich a akustiskich zaćišćow, kotrež su zahe wotpowědny zajim we mni zbudźili. K tomu přińdźetej knize, kotrejž přewšo lubuju: „Serbske powěsće“ a Jurja Brězanowy „Krabat“. Swojeho skutkowanja jako fachowa lěsniska dźěłaćerka a w Kamjenskim wokrjesnym kulturnym domje kaž tež pozdźišeho wječorneho studija w Budyšinje dla njejsym kontakt k serbšćinje ženje cyle zhubiła. Zda so mi tuž logiske, zo tole tež do swojeho dźěła zapřijimam. Nimo toho sym na nastork Gerharda Wolfa serbsku basnicu Róžu Domašcynu zeznała a sej wažić nawuknyła.
Kotra z mytiskich figurow je Was najbóle jimała resp. Waše dźěło najbóle wobwliwowała?
Na bywšej wojerskej ležownosći Sowjetskeje armeje zwonka Slepoho wón ze swójbu bydli. Wulka tafla „Drjewowy wuměłc Thomas Schwarz“ na kromje Grodkowskeje dróhi w lěsu nimo jěducemu hnydom napadnje. Někotrehožkuli tafla wabi pozastać a so informować, što so za njej chowa. Tež ja chcu wjace wo žiwjenju a dźěle wuměłca zhonić.
Wosrjedź ležownosće steji dołhe twarjenje, bywši kulturny dom wojerstwa, a na wšelakich městnosćach zahrody wuhladaš drjewjane skulptury, zhotowjene ze zdónkow wotemrětych štomow. „Dam jim ze swojim wuměłskim dźěłom znowa wožiwić“, praji Thomas Schwarz, kiž mje wita, widźo, zo sej twórby ze zajimom wobhladuju a je wobdźiwam. Wone su přićahliwe, zbudźa wćipnosć, što ze zdónkow a korjenjow starych štomow rěči. Fascinowacy to wobraz na zahrodźe a wopytowarja wobkuzłacy.
W serbskej literaturje chowaja so mnohe drohoćinki, na kotrež znowa skedźbnić je trjeba, zo njebychu so pozabyli.
Wotpowědne impulsy chce awtorka
serbskim čitarkam a čitarjam z nowym
rjadom „Znowa čitała“ dawać.
Před 50 lětami zahaji Kito Lorenc rjad „Serbska poezija“ ze zešiwkom, kotryž wěnowaše delnjoserbskej basnicy Minje Witkojc (1893 do 1975). Wona, prěnja serbska redaktorka, běše samsneje generacije kaž Marja Kubašec (1890 do 1976), prěnja serbska wučerka. A tola – kajki rozdźěl w žiwjenju! Staršej Marje Kubašec zmóžništaj dźowce z wulkimi woporami dobre wukubłanje na wučerku w Erfurće w katolskim a byrgarskim duchu. 1909 nastupi wona swoje prěnje wučerske městno. Bě připóznata w powołanju, byrnjež tež njeměrne lěta měła. Wuwučowaše w Porynskej, Chrósćicach a Połčnicy. Tam zastupi pod ćišćom do NSDAP. 1945 ju tohodla z wučerskeho powołanja wuzamknychu. Wona dósta přistajenje pola Domowiny a pozdźišo na Serbskim wučerskim wustawje. Jako wuměnkarka wozjewi wjacore romany a biografije.
Što su motiwy wuměłca, kiž je čas kejžora, „złote lěta“, Prěnju a Druhu swětowu wójnu kaž tež powójnski čas chudoby dožiwił? We wosebitej wustajeńcy z titulom „Mój małki a wulki swět“ pokazuja Žitawske měšćanske muzeje wobšěrne wuměłske tworjenje Hornjołužičana Maxa Langera (1897–1985), rodźeneho we Wjeršnych Kundraćicach (Spitzcunnersdorf) njedaloko dźensnišeje hranicy k Čěskej. Repertoire Langera wobsahuje nimo ćišnow, portretow, krajinow a zwobraznjenjow wjesneho wšědneho žiwjenja wosebje tež charakteristiske zadnjoškleńčne mólby. Přehladka wopřijima mnohe rědke a hišće ženje njepokazane požčonki ze zjawnych muzejow, mjez nimi ze Statnych wuměłstwowych zběrkow Drježdźany kaž tež z priwatneho wobsydstwa.
Wustajeńca w něhdyšim klóštrje franciskanow